نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه (س) قم، ایران.
چکیده
تقویر سر امام‌حسین (ع) به عنوان یکی از روایات عاشورایی جسارت به اهل بیت (ع) را مضاعف جلوه داده است. این روایت که در منابع قرن ششم و هفتم یعنی مقتل‌الحسین (ع) خوارزمی و تذکرة الخواص سبط‌بن‌جوزی به عنوان منابعی روایی ـ تاریخی و منقبت‌نگار و البته نه دسته اول گزارش شده، می‌تواند به عنوان یکی از متفرّدات عاشورایی مورد توجه پژوهش‌های عاشورایی قرار گیرد. صحّت‌سنجی این روایت به مثابه نقلی از گزارش‌های تاریخی مسئله تحقیق پیش‌روست. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی به تحلیل این گزارش پرداخته است. مجموع یافته‌‌ها نشان می‌دهد گرچه متفرّدات این دو منبع اندک نیست و در عین حال منابعی دیگر مانند نهایة‌الارب نویری و مرآة‌الجنان یافعی و حتی معاصران از این نقل استقبال کرده‌اند، اما در هر صورت شواهدی برای پذیرش برخی متفرّدات خصوصاً تقویر سر امام حسین (ع) وجود دارد. کتب مذکور جزء منابع متقدم به شمار نمی‌روند، اما یافتن قرائن و شواهدی از گزارش متفرّد آن‌ها می‌تواند قابل تأمل و تحلیل باشد. رسم تقویر در ستیزه‌ها و کشمکش‌ها، وجود اخباری در تقویر رؤوس برخی شخصیت‌ها، اشاره گذرای برخی نویسندگان به تقویر و توجه به ضرب چوب‌دستی در مجلس یزید نشان از رخداد چنین فعل حرمت‌شکن و غم‌بار دارد که میزان فعل جاهلانه و غیراسلامی امویان را برجسته کرده و بر درّنده‌خویی‌شان در تاریخ حکمرانی‌شان می‌افزاید.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن‌أثیر، ابی‌الحسن، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
_____________، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385ق.
ابن‌أعثم کوفی، احمد‌بن‌علی، الفتوح، بیروت، دارالأضواء، 1411ق.
ابن‌جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن‌بن‌على، المنتظم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
ابن‌خلکان، أحمدبن‌محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، لبنان، دارالثقافة، بی‌تا.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، طائف، مکتبة الصدیق، 1414ق.
ابن‌شهرآشوب مازندرانى، محمد‌بن‌على، مناقب آل‌ابی‌طالب (ع)، قم، علامه، 1379ق.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی، اللهوف على قتلى الطفوف، ترجمه: احمد فهرى زنجانى، تهران، جهان، 1348ش.
ابن‌طقطقى، محمد‌بن‌على، الفخری، بیروت، دارالقلم العربى، 1418ق.
ابن‌طیفور، ابوالفضل‌بن‌أبی‌طاهر، بلاغات النساء، قم، مکتبة بصیرتی، بی‌تا.
ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، الإستیعاب فى معرفة الأصحاب، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن‌قولویه، جعفربنمحمد، کامل الزیارات، نجف، دارالمرتضویة، 1356ش.
ابن‌کثیر دمشقی، أبوالفداء إسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، دارالمعرفة، 1422ق.
ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
ابن‌ندیم، محمد‌بن‌ابی‌یعقوب، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
ابن‌نما حلى، جعفربنمحمد، مثیر الأحزان، قم، مدرسة الإمام المهدى (عج)، 1406ق.
ازدی، عبدالله‌بن‌محمد، کتاب الماء، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1387ش.
اصفهانى، ابو الفرج على‌بن‌حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، دارالمعرفة، بى‌تا.
امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، دارالکتاب العربی، 1387ق.
اندلسی، ابن‌عبد ربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404ق.
بحتری، ولیدبن‌عبید، الحماسة، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۹۶۷م.
بحرانى، سیدهاشم‌بن‌سلیمان، مدینة المعاجز، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
بحرانی اصفهانی، عبدالله‌بن‌نورالدین، عوالم العلوم، قم، موسسة الامام المهدی (عج)، 1413ق.
بغدادی، إسماعیل‌باشا، هدیة العارفین، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1951م.
بلاذرى، أحمد‌بن‌یحیى، أنساب‌الأشراف، تحقیق: محمدباقرمحمودی، بیروت، دارالتعارف، 1397ق،
بیرونى، ابوریحان، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1422ق.
ثقفى کوفى، ابراهیم‌بن‌محمد، الغارات، تحقیق، جلال‌الدین حسینى ارموى، تهران، انجمن آثار ملى، 1353ش.
حرعاملى، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1409ق.
حسینى موسوى، محمد‌بن‌أبی‌طالب، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1418ق.
حسینی مرعشی، سید نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، تعلیق: سیدشهاب‌الدین مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
حنبلی دمشقی، ابن‌العماد، شذرات الذهب، دمشق، دار ابن‌کثیر، 1406ق.
خطیب بغدادى، ابوبکر احمد‌بن‌على، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
خوارزمی، موفق‌بن‌احمد خطیب، المناقب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1414 ق.
خوارزمی، موفق‌بن‌احمد خطیب، مقتل الحسین (ع)، قم، انوار الهدی، بی‌تا.
دینورى، ابوحنیفه احمد‌بن‌داود، الأخبار الطّوال، قم، منشورات الرضى، 1368ش.
دینوری، أبومحمد عبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبة، المعارف، القاهرة، الهیئةالمصریة، العامة للکتاب، 1992م.
دینوری، أعبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبة، الإمامة و السیاسة، بیروت، دارالأضواء، 1410ق.
ذهبی، محمد‌بن‌احمد، تاریخ الإسلام، تحقیق: عبدالسّلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410ق.
______________، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسة الرسالة، 1413ق.
______________، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی‌محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفة، 1382ق.
رازى، ابوعلى مسکویه، تجارب الأمم، تحقیق: ابوالقاسم امامى، تهران، سروش، 1379ش.
رفعت، محسن. "تحلیلی نقادانه بر روایات عاشورایی سبط‌بن‌جوزی در «تذکرة الخواص". علوم حدیث 29، 111(1403): 209ـ226. doi:10.22034/hs.2024.50634.3305
ـــــــــــــــ. "روایات عاشورایی بحارالأنوار علامه مجلسی در بوته نقد و بررسی". مطالعات فهم حدیث 6، 12(1399): 163-191. doi:10.30479/mfh.2020.2077
رنجبر، محسن. "معرفی و بررسی مقتل الحسین (ع) نگاشته‌ی خوارزمی". تاریخ در آینه پژوهش 1، 4(1383): 103ـ134.
زبیدی، محمدمرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
زمانی قمشه‌ای، علی. "پژوهشی درباره‌ی تاریخ شمسی عاشورا". تاریخ در آینه پژوهش، 2(1383): 65ـ76.
زمخشرى، محمود‌بن‌عمر، أساس البلاغة، بیروت، دارصادر، 1979م.
سبط‌بن‌جوزی، یوسف‌بن‌قزأوغلی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، 1418ق.
سپهر، محمدتقی‌بن‌محمدعلی، ناسخ التواریخ، مترجم: علی اشرف، قم، مدین، 1427ق.
سمعانی، أبوسعید عبدالکریم‌بن‌محمد، الأنساب، حیدرآباد، مجلس دائرة‌المعارف العثمانیة، 1382ق.
شریف رضی، محمدبن‌حسین، نهج البلاغة، قم، هجرت، 1407ق.
شعیری، محمد‌بن‌محمد، جامع الأخبار، نجف، مطبعة حیدریة، بی‌تا.
صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، 1414ق.
صالحی شامی، محمد‌بن‌یوسف، سبل الهدى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
صدوق، محمد‌بن‌علی، الأمالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
______________، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشى داورى، 1385ش.
______________، عیون أخبار الرضا (ع)، تهران، جهان، 1378ق.
______________، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
صفار، محمد‌بن‌حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (ص)، قم، مکتبة آیة‌الله مرعشی‌نجفی، 1404ق.
صفدی، صلاح‌الدین خلیل، الوافی بالوفیات، بیروت، دارإحیاء التراث، 1420ق.
طباطبائی، سیدعبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبة العربیة، قم، آل البیت (ع)، 1416ق.
طبرسى، احمد‌بن‌على، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، مرتضى، 1403ق.
طبرسى، فضل‌بن‌حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیة، 1390ق.
طبری، عمادالدین، کامل بهایی، تهران، مرتضوی، 1383ش.
طبری، محمدبن‌جریر، تاریخالطبری (تاریخ‌الأمم‌و‌الملوک)، تحقیق: محمد‌ابوالفضل‌ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوى، 1375ش.
طوسى، محمد‌بن‌حسن، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، 1414ق.
عبدی، عیسی، و سجاد دادفر. "تحول سنت ثار در تاریخ اجتماعی عصر جاهلیت". تحقیقات تاریخ اجتماعی، 111(1396): 79ـ100.
عسقلانی، أحمد‌بن‌علی، الاصابة فى تمییز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
_______________، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1390ق.
عمرانی، محمد‌بن‌علی، الإنباء فی أخبار الخلفاء، قاهره، دارالآفاق العربیة، 1421ق.
فتال نیشابورى، محمد‌بن‌احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، رضى، 1375ش.
فراهیدى، خلیل‌بن‌أحمد، کتاب العین، قم، هجرت، 1409ق.
قفطی، جمال‌الدین، إنباه الرواة على أنباه النحاة، بیروت، مکتبه عنصریة، 1424ق.
کورانی عاملی، علی، الإنتصار، بیروت، دارالسیرة، 1422ق.
مجلسى، محمدتقى، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، 1406ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لعلوم الأئمة الأطهار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
محلی، حمید‌بن‌احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب الأئمة الزیدیة، تحقیق: مرتضی‌بن‌زید محطوری، یمن، بی‌نا، 1423ق.
مسعودی، على‌بن‌حسین، مروج الذهب، قم، دارالهجرة، 1409ق.
مغربى، قاضی‌نعمان، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار (ع)، تحقیق: محمدحسین حسینى‌جلالى، قم، جامعه مدرسین، 1409ق.
مفید، محمد‌بن‌محمد، الإرشاد [الف]، تحقیق: مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، کنگره‌ی شیخ مفید، 1413ق.
______________، الأمالی [ب]، قم، کنگره‌ی شیخ مفید، 1413ق.
______________، الجمل [ج]، تحقیق: على میرشریفى، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
مهریزی، مهدی. "نقد متن (1) (پیشینه تاریخی)". علوم حدیث، 26(1381): 2-30.
میلانی، سیدعلی، نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، قم، مؤلف، 1414ق.
نویری، شهاب‌الدین، نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهرة، دارالکتب و الوثائق القومیة، 1423ق.
یافعی، عبدالله‌بن‌اسعد، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
یعقوبی، احمد‌بن‌واضح، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
)