نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد.
2 استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد.
چکیده
«فهم حدیث» از جایگاه والایی نزد دانشمندان شیعه برخوردار است با این وجود، فهم‌های اندیشمندان حدیثی شیعه در مواجهه با احادیث ازجمله احادیث اعتقادی متفاوت است. برخی از اختلاف فهم‌ها مربوط به مفسر حدیثی است که اختلاف در سطح درک افراد، اختلاف در گرایش‌ها و اختلاف در مبانی و رویکردها را می‌توان از این عوامل دانست. آنچه به نظر مهم می‌آید اختلاف در اصول و مبانی و مواجهه عالمان شیعی با متون روایی است که نقش بسزایی در تنوع فهم احادیث ایفا می‌کند. از میان این رویکردها، گفتمان نص‌گرایی و عقل‌گرایی عالمان قرن چهارم مانند شیخ صدوق و شیخ مفید در مواجهه با روایات اعتقادی است. بدیهی است نوع نگاه صاحبان این دو رویکرد، نتایج متفاوتی از احادیث اعتقادی به دنبال خواهد داشت؛ چراکه نتیجه رویکرد نص‌گرایی، توقف در فهم متن برخی احادیث اعتقادی و نتیجه رویکرد عقل‌گرایی در حدیث بسط معارف اعتقادی و سنجش آن بر اساس عقل خواهد بود. نوشتار حاضر بعد از مفهوم‌شناسی فهم، عقل‌گرایی و نص‌گرایی با روش مطالعه توالی تاریخی و تحلیلی به بررسی تمایزات نص‌گرایان و عقل‌گرایان در شاخصه‌هایی مانند: انگاره و نوع نگاه آنان به پذیرش احادیث و همچنین عقل‌گریزی یا اجتهاد در احادیث اعتقادی که باعث فهم‌های گوناگون در احادیث مربوط به مسائلی چون سهوالنبی، افعال بندگان و خلقت ارواحقبل از اجسام شده است، می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌جا، بی‌نا، 1399ق.
استرآبادی، محمدامین، الفوائد المدنیه، قم، دارالنشر لاهل‌البیت، 1363ش.
انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر اسلامی، چاپ دوم، 1214ق.
پاکتچی، احمد، اصحاب حدیث، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مدخل اصحاب حدیث، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش.
تستری، اسدالله، کشف القناع عن وجوه حجیه الاجماع، قم، موسسه آل‌البیت (ع)، 1316ش.
جزائری، سیدنعمت‌الله، الانوار النعمانیه، تبریز، بنی‌هاشمی، 1382ق.
حسن‌بگی، علی. "رهیافتی بر تأثیر باورهای کلامی بر ارزیابی سند و متن حدیث". پژوهش‌های قرآن و حدیث، 2(1395): 163-184.
__________. "واکاوی تأثیر باورهای کلامی بر فهم حدیث و آسیب‌های آن". علوم حدیث، 83(1396): 42-70.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، مناهج الیقین فی اصول الدین، تهران، دارالاسوه، 1415ق.
خوری شرتونی لبنانی، سعید، اقرب الموارد، قم، مکتبه آیه‌الله مرعشی‌نجفی، 1403ق.
راغب‌اصفهانی، ابوالقاسم، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا، دفتر نشر کتاب، چاپ دوم، 1404ق.
ساجدی، ابوالفضل، و سیدمحمود مرتضوی‌شاهرودی. "واکاوی گونه‌های دخالت ذهنیت راویان در فهم حدیث". علوم حدیث، 68(1392): 116-143.
سیدمرتضی، ابوالقاسم علی‌بن‌حسین، الذریعه الی اصول الشریعه، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش.
صدر، محمدباقر، المعالم الجدیده للاصول، طهران، مکتبه النجاح، چاپ دوم، ١٣٩٥ق.
صدوق، محمدبن‌علی، الاعتقاد، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414ق.
______________، التوحید، قم، جامعه مدرسین، 1398ق.
______________، معانی الاخبار، قم، موسسه النشرالاسلامی، 1431ق.
______________، من لا یحضره الفقیه،قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413ق.
صفار، محمدبنحسن، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد(ع)، قم، المکتبه الحیدریه، 1381ش.
طالقانی، سیدحسن. "مدرسه کلامی قم". نقد و نظر 17، 1(1391): 66-90.
طاهریان‌قادی، معصومه، سیدمحسن موسوی، سیدعلی‌اکبر ربیع‌نتاج، و مهدی تقی‌زاده طبری. "اعتبارسنجی گونه‌های مختلف روایات نزد شیخ صدوق". مطالعات فهم حدیث 6، 12(1399): 31-51. doi:10.30479/mfh.2019.2068
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه ی اعلمی، چاپ سوم، 1391ش.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بی‌جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1408ق.
طوسی، محمدبنحسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1390ق.
_______________، الخلاف، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1407ق.
_______________، العده فی اصول الفقه، قم، موسسه بعثت، 1417ق.
_______________، تمهید الأصول فی علم الکلام، تهران، دانشگاه تهران، 1362ش.
علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین (سیدمرتضی)، تنزیه الانبیاء، قم، دارالشریف الرضی، 1377ش.
فقیهی، علی‌اصغر، آ‌‌ل‌بویه و اوضاع و احوال زمان ایشان، تهران، صبا، چاپ سوم، 1366ش.
فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب، قاموس المحیط، بیروت، بی‌جا، بی‌نا، 1420ق.
کراجکی، محمدبن‌علی، کنزالفوائد، قم، دارالذخائر، 1416ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1363ش.
مجلسی، محمدباقر، رساله الاعتقادات، اصفهان، مکتبه العلامه المجلسی، 1409ق.
مدرسی‌طباطبایی، سیدحسن، مکتب در فرآیند تکامل، تهران، کویر، 1386ش.
مفید، محمدبن‌محمد، التذکره باصول الفقه، قم، الموتمر العالمی بمناسبه ذکری ألفیه الشیخ المفید، 1413ق(الف).
_______________، المسائل الجارودیه، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413ق(ب).
_______________، المسائل السرویه، قم، دارالمفید، 1431ق.
_______________، اوائل المقالات (سلسه مولفات الشیخ مفید/4)، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414ق.
_______________، تصحیح الاعتقاد المطبوعة فی مصنّفات الشیخ المفید، قم، الموتمر العالمی بمناسبه ذکری ألفیه الشیخ المفید، 1413ق(ج).
_______________، عدم سهو النبی صلى الله علیه وآله وسلم، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413ق(د).
موحدی، محمدعلی، و محمدحسین حشمت‌پور. "نقش باورهای کلامی در ارزیابی و فهم حدیث؛ مطالعه موردی مواجهه قرطبی با حدیث منزلت". علوم حدیث، 4(1395): 28-57.
مهریزی، مهدی، حوزه‌ها و مکاتب حدیثی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1398ش.
میرجلیلی، علی‌محمد، محمد شریفی، و حسن رضایی‌هفتادر. "نقش عقل در فهم لوازم معنای حدیث و گسترش مفهوم آن". مطالعات فهم حدیث 2، 3(1394): 155-179. doi:10.30479/mfh.2016.1123
)