نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران.

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

چکیده

شکر از مهمترین فضائل اخلاقی ـ دینی است تا آن‌جا که می‌توان گفت شکر نه تنها یک فضیلت اخلاقی بلکه باطن و روح آن‌هاست چراکه به تصریح قرآن، گزینه‌های پیش روی انتخاب انسان، بیرون از دوگانه‌ی شکر یا کفر نیست. دعای عرفه‌ی امام حسین (ع)، دعایی طولانی است که عمده‌ی مضامین آن پیرامون حمد و شکر خداوند است و از این نظر، برای تعریف و استنباط ابعاد مختلف شکر با رویکرد دینی که هدف پژوهش حاضر است، منبعی مناسب به نظر رسید. برای نیل به هدف این پژوهش روش تحلیل مضمون انتخاب گردید زیرا روشی کارآمد برای سامان‌دهی و غنی‌سازی داده‌های کیفیِ پراکنده است. در بررسی لغوی و اصطلاحی شکر، روشن شد که حقیقت شکر، ادای حقِّ مُنعِم به معنای «تأمین رضایت» اوست. تحلیل مضمون شکر در دعای عرفه ضمن تأیید گزاره‌ی فوق، از مجموع 70 مضمون پایه و 10 مضمون سازمان‌دهنده، سه مضمون «فراگیرِ نعمت‌شناسی»، «چرایی حمد و شکر» و «چگونگی حمد و شکر» را نتیجه داد. در واقع تمامی مضامین مرتبط با شکر در دعای عرفه، ذیل سه عنوان کلی فوق دسته‌بندی و این سه محور، به واسطه‌ی مضامین سازمان‌دهنده‌ی مرتبط با هریک، تبیین می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق.
ابن‌منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق. 
اخوان‌مقدم، زهره، و زهرا حبیب‌پور. "تحلیل محتوای دعای عرفه منسوب به امام حسین (ع)". پژوهشنامه معارف حسینی، 8(1396): 99-116.
پسندیده، عباس، الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان‌شناسی مثبت‌گرا، قم، دارالحدیث، چاپ سوم، 1395ش.
توانایی، محمدحسین، و فاطمه کاظم‌خلج. "شیوه‌های تقویت باورهای اعتقادی در قرآن کریم و دعای عرفه امام حسین (ع)". قرآنی کوثر، 60(1396): 67-94.
جعفری، محمدتقی، نیایش امام حسین در عرفات، بی‌جا، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، چاپ پنجم،1392ش.
خوش‌قامت، محدثه، و الهه شاه‌پسند. "ارتباط دو مفهوم شکر و شرک در قرآن کریم»، مشکات، 136(1396):7-23.dor:20.1001.1.16838033.1396.36.3.2.8
رضوانی‌پور، مهدی، «جلوه‌ی شکر در دعای عرفه»، در عرفان عرفه: مجموعه مقالات و سخنرانی‌های همایش عرفان عاشورا با محوریت دعای عرفه، گردآورنده: فاطمه طباطبائی، بی‌جا، عروج، 1391ش.
راغب‌اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا، الکتاب، چاپ دوم، 1404ق.
سجادی، سیده‌رقیه، محمد عترت‌دوست، و پروین بهارزاده. "آسیب‌شناسی جامعه اسلامی مبتنی بر تحلیل محتوای خطبه فدکیه حضرت زهرا (س)". مطالعات فهم حدیث 9، 18(1402): 9-35. doi:10.30479/mfh.2023.15936.2019
شیخ‌زاده، محمد و دیگران، تحلیل مضمون: مفاهیم، رویکردها و کاربردها، تهران، لوگوس، 1399ش.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه و تحقیق: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1375ش.
عابدی‌جعفری، حسن، محمدسعید تسلیمی، ابوالحسن فقیهی، و محمد شیخ‌زاده. "تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی". اندیشه‌ی مدیریت راهبردی، 10(1390): 151-198. doi: 10.30497/smt.2011.163
عسکری، ابوهلال، الفروق اللغویه، مصحح: محمد ابراهیم سلیم، قاهره، دارالعلم و الثقافه، بی‌تا.
علاءالدین، سیدمحمدرضا، محمدجواد صفا، و نجمه‌السادات علاءالدین. "دعای عرفه و سبک زندگی اعتقادی". قرآنی کوثر، 66(1399): 41-60.
قرشی‌بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1412ق.
قمی، عباس، مفاتیح الجنان، قم، کتاب آشنا، چاپ سوم، 1393ش.
کلینی، محمد، اصول الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
مصباح‌ یزدی، محمدتقی، شرح خطبه فدکیه، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه، 1391ش.