نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استاد سطح عالی مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه علمیه قم.
2 دانش‌آموخته سطح سه مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه علمیه قم.
چکیده
عنوان استثنا، در برخی دانش‌ها و معارف اسلامی از جمله: فقه، اصول، تفسیر و حدیث مطرح شده است. یکی از کاربست‌های این عنوان را می‌توان در دانش اعتبارسنجی احادیث شیعه دنبال کرد. در اطلاعات راه‌یافته به کتاب‌های فهرست با پدیده رایجی در حوزه حدیثی قم، با نام فرایند استثنا مواجه هستیم که معنا و مفهومی خاص از آن، متناسب با موضوع این دانش اراده شده است. به گاه بازخوانی مدخل یونس‌بن‌عبدالرحمن در فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی با عبارتی از ابن‌ولید که استثنای احادیث منفرد محمد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید از یونس در خود جای داده است برخورد می‌کنیم که در تحلیل آن احتمالات گوناگونی وجود دارد. در نوشتار پیش‌رو از یک‌سو با رویکرد و نگرش تاریخ حدیث شیعه به سیر تطور و کنش‌گری دانشیان اعتبارسنجی و فقیهان نسبت به استثنای منفردات محمد‌بن‌عیسی از قرن پنجم تا دوران معاصر پرداخته شده است. از سوی دیگر، تمرکز خود را بر نقد و نپذیرفتن نگرش‌های گوناگون پیرامون دلیل و زیرساخت‌های این استثنا قرار داده است که در نوشته‌های پیشین به صورت یک مجموعه مشاهده نمی‌شود. افزون بر آن، در مقاله حاضر از طریق پدیدار کردن یک انگاره نوین، به تحلیل و بازشناسی زیرساخت استثنای منفردات محمد‌بن‌عیسی از یونس در بستر تاریخی پرداخته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آل‌طعان بحرانى، احمد‌بن‌صالح، الرسائل الأحمدیة، قم، دارالمصطفى، 1419ق.
آملى، میرزا هاشم، المعالم المأثورة، قم، المطبعة العلمیة، 1406ق.
ابن‌داود حلی،حسن‌بن‌علیّ، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، 1342ش.
ابن‌غضائری، احمد‌بن‌حسین واسطی بغدادی، رجال لإبن‌الغضائری، مصحح: محمدرضا حسینى‌جلالی، قم، دارالحدیث، 1364ش.
ابن‌فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن‌فهد حلّى، جمال‌الدین احمد‌بن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
اراکى، محمدعلى، کتاب الصلاة، قم، دفتر مولف، 1421ق.
بحرانى، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، تحقیق: محمدتقى ایروانى- سید عبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
بهبهانى، محمدباقر، الحاشیة على مدارک الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1419ق.
____________، مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرائع، قم، مؤسسه علامه بهبهانی، 1424ق.
تبریزی، جواد، تنقیح مبانی العروة (الطهارة)، قم، دارالصدیقة الشهیدة (س)، 1429ق.
ترمس عاملی، امین، ثلاثیات الکلینی وقرب الإسناد، قم، دارالحدیث، 1417ق.
جزائرى، سیدنعمة‌الله، کشف‌الأسرار فی شرح‌الاستبصار، تحقیق: سیدطیب موسوى‌جزائرى، قم، دارالکتاب، 1408ق.
جمعی از علما، الأصول الستة عشر، مصحح: ضیاءالدین محمودى، نعمت‌الله جلیلى و مهدى غلامعلى، قم، دارالحدیث، 1423ق.
حائرى‌یزدى، مرتضى، کتاب‌الخمس، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1418ق.
حسن، عباس، النحو الوافی، قم، ذوی‌القربی، 1431ق.
حسینى‌عاملى، سیدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
حسینی‌حائری، سیدکاظم، مباحث الأصول، قم، دارالبشیر، 1408ق.
حسینی‌شیرازی، سیدعلیرضا، احادیث منفرد فقهی الزامی؛ رفتار شیخ صدوق و چگونگی تحلیل آن، قم، رود آبی، 1401ش.
حسینی‌شیرازی، سیدعلیرضا و لطفی‌پور، محمد. "واکاوی تحلیلی - انتقادی داده‌های راوی‌شناسانه مدخل محمد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید در فهرست شیخ طوسی". مطالعات قرآن و حدیث سفینه، 78(1402): 35-60.
حسینی‌شیرازی، سیدعلیرضا، و طاهر عزیزوکیلی. "بازخوانی گزارش دسّ و تحریف غالیان در پرتو کارکرد فرهنگی نهاد امامت". امامت‌پژوهی 4، 15(1393): 31-69.
حسینی‌شیرازی، سیدعلیرضا و لطفی‌پور، محمد. "تحلیل داده‌های طبقه‌شناختی «محمّد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید» در پرتو منابع رجالی و حدیثی". دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، 16(1401): 46-83.
حلى، حسن‌بن‌سلیمان‌بن‌محمد، مختصر البصائر، مصحح: مشتاق مظفر، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1421ق.
حلى، حسن‌بن‌یوسف، رجال العلامة الحلی، مصحح: محمدصادق بحرالعلوم، نجف، دارالذخائر، 1411ق.
_____________، مختلف‌الشیعة فی أحکام‌الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
_____________، منتهى‌المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
حمیرى، عبد‌الله‌بن‌جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع)، 1413ق.
خطیب بغدادی، أبوبکر أحمد‌بن‌علی، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
خوئى، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، قم، منشورات مدرسة دارالعلم، 1410ق.
_____________، معتمد العروة الوثقى، قم، منشورات مدرسة دارالعلم، 1416ق.
_____________، موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1418ق.
سبزوارى، سیدعبدالأعلى، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه‌المنار، 1413ق.
سیورى‌حلّى، مقداد‌بن‌عبداللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى، 1404ق.
شریف‌کاشانى، ملاحبیب‌الله، منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع- کتاب الطهارة، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1428ق.
شهید اول، محمد‌بن‌مکى عاملی، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، 1419ق.
____________________، غایة‌المراد فی شرح نکت‌الإرشاد، تحقیق: رضا مختارى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1414ق.
شهید ثانى، زین الدین‌بن‌على عاملی، رسائل الشهید الثانی، تحقیق: رضا مختارى و حسین‌شفیعى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1421ق.
___________________________، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
شیخ بهائی، محمدبن‌عزالدین حسین، الحاشیة على «من لا یحضره الفقیه»، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى، 1424ق.
_________________________، رسائل الشیخ بهاء الدین ...- الحبل‌المتین فی أحکام‌الدین، تحقیق: مرتضى احمدیان، قم، کتابفروشى بصیرتى، 1390ق.
_________________________، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین مع تعلیقات الخواجوئى، تحقیق: سیدمهدى رجائى، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1414ق.
صدوق، محمد‌بن‌على، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، تحقیق: مهدى لاجوردى، تهران، جهان، 1378ق.
______________، من‌لایحضره‌الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413ق.
طوسى، محمد‌بن‌حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، مصحح: حسن الموسوى خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1390ق.
________________، الأمالی، قم، دارالثقافة، 1414ق.
________________، الغیبة، مصحح: عباد‌الله تهرانى و على‌احمد ناصح، قم، دارالمعارف الإسلامیة، 1411ق.
________________، رجال الطوسی، تصحیح: جواد قیومی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1373ش.
________________، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، تحقیق: عبدالعزیز طباطبائی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، 1420ق.
عاملى، حسن‌بن‌زین‌الدین، معالم‌الدین و ملاذ المجتهدین(قسم الفقه)، تحقیق: سیدمنذر حکیم، قم، مؤسسة الفقه للطباعة و النشر، 1418ق.
عاملی، محمد‌بن‌حسن‌بن‌شهیدثانى، إستقصاء الاعتبار فی شرح الإستبصار، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع)، 1419ق.
علوى‌عاملى، میرسیداحمد، مناهج الأخیار فی شرح الاستبصار، قم، مؤسسه اسماعیلیان، بی‌تا.
فیض کاشانى، محمدمحسن، معتصم‌الشیعة فی أحکام‌الشریعة، تحقیق: مسیح توحیدى، تهران، مدرسه عالى شهید مطهرى، 1429ق.
کشى، محمد‌بن‌عمر، إختیار معرفة الرجال، تحقیق: حسن مصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، 1409ق.
کلینى، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، تحقیق: على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
________________، الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق.
مازندرانى، محمدهادی‌بن‌محمدصالح، شرح فروع الکافی، تحقیق: محمدجواد محمودی– محمدحسین درایتی، قم، دارالحدیث، 1431ق.
مامقانى، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، بى‌جا، بى‌نا، بی‌تا.
مجاهد‌طباطبایی، محمد‌بن‌علی، المناهل، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع)، بی‌تا.
مجلسى، محمدتقى، روضة‌المتقین‌فی‌شرح‌من‌لایحضره الفقیه، مصحح: حسین موسوى‌کرمانى و على‌پناه اشتهاردى، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، 1406ق.
محقق اردبیلى، احمد‌بن‌محمد، إرشاد‌الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.
محقق حلّى، جعفر‌بن‌حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء (ع)، 1407ق.
محقق سبزوارى، محمدباقر، ذخیرة‌المعاد فی شرح الإرشاد، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1247ق.
محقق کرکى، على‌بن‌حسین، جامع‌المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1414ق.
موسوى‌عاملى، محمد‌بن‌على، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1411ق.
موسوی‌خمینى، سید‌روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1376ش.
موسوی‌خمینى، سیدمصطفى، کتاب الصوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1418ق.
میرداماد، محمّدباقر، اثنی‌عشر رسالة- التعلیقة على الاستبصار، تهران، سیدجمال‌الدین میرداماد، 1397ق.
____________، التعلیقة علی اختیار معرفة‌الرجال، تحقیق: مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، ۱۴۰۴ق.
نجاشی، احمد‌بن‌على، رجال النجاشی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1365ش.
)