نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان.
2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان.
3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان.
چکیده
مهم‌ترین علت در تعدد نظرات در رابطه با مسئله‌ی جمع قرآن، وجود روایات متفاوت و متناقض در این خصوص است. از این‌رو، این پژوهش با پرداختن به روایت «مقتل أهل الیمامه»، مشهورترین نقل مرتبط با موضوع جمع قرآن در زمان ابوبکر را از طریق یافتن روایت در کهن‌ترین منابع روایی و بررسی طرق مذکور در منابع، یافتن حلقه‌ی مشترک و بررسی سیر تطور متن و اسناد روایت، با نگاهی توأمان به محتوای روایت در تمام مراحل پژوهش، تاریخ‌گذاری کرده و علاوه بر خاستگاه زمانی-مکانی، تفاوت محتوایی تحریرهای منسوب به هر طریق را مشخص می‌کند. این روایت در هفت منبع روایی پیش از صحاح سته نقل شده است و از این میان، مولفین 5 منبع روایی، اولین تحریرهای این روایت را از ابراهیم‌بن‌سعد و مکتب حدیثی بغداد نقل کرده‌اند. همچنین پس از رسم نمودار اسناد، در نگاه اول ابن‌شهاب زهری، حلقه‌ی مشترک اصلی این روایت به‌نظر می‌رسد، ولی پس از تأمل و بررسی بیشتر، مشخص می‌شود که از میان 5 طریق انشعاب یافته از ابن‌شهاب، تنها 2 طریق آن (یونس‌بن‌یزید و ابراهیم‌بن‌سعد) طرق منفرد نیستند. با توجه به مقایسه‌ی فراوانی نقل از این دو راوی و ظهور اولین تحریرها در تحلیل اسناد و اسناد-متن، نقش مؤثر ابراهیم‌بن‌سعد با انشعاب 10 طریق، در نشر این روایت با محتوای برجسته ساختن نقش عمر، ابوبکر، زیدبن‌ثابت و خزیمه در موضوع جمع قرآن و در بازه‌ی زمانی ربع دوم یا سوم قرن دوم مشخص می‌شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن‌اعثم کوفی، محمدبن‌علی، کتاب الفتوح، بیروت، دار الأضواء، 1411ق.
ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد، موسسه الکتب الثقافیه، 1393ق.
ابن‌سعد، أبوعبدالله محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ دمشق، دمشق، دارالفکر، 1415ق.
احمدبن‌حنبل، مسند الإمام أحمدبن‌حنبل، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۲۱ق.
باقلانی مالکی، محمدبن‌طیب، الانتصار للقرآن، بیروت، دار ابن‌حزم، 1422ق.
بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاه، 1422ق.
بلاذری، أحمدبن‌یحیى، فتوح البلدان، قاهره، مکتبه النهضه المصریه، 1956م.
حجتی، سیدمحمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1360ش.
حیدری‌نسب، علی‌رضا. "ابن‌شهاب زهری و عداوت اهل بیت علیهم السلام". پژوهش‌های قرآن و حدیث 44، 5(1390): 79-99.
خطیب‌بغدادی، ابوبکر، تاریخ بغداد، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1422ق.
خوئی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، دالزهراء، 1375ش.
دارابی، فرشته، اعتبارسنجی روایات جمع و تدوین قرآن کریم در زمان خلفای سه گانه، ایلام، دانشگاه ایلام، 1392ش.
ذهبی، شمس‌الدین، ذکر أسماء من تکلم فیه وهو موثق، الزرقاء، مکتبه المنار، 1406ق.
____________، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسه الرساله، 1405ق.
____________، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، بیروت، دارالمعرفه، 1382ق.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1362ش.
زرکشی، محمدبن‌عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
زرکلی، خیرالدین‌بن‌محمود، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 2002م.
زرین‌قلم، فاطمه، تحلیل انتقادی دیدگاه‌های محققان تاریخ قرآن در حوزه توحید مصاحف در دوره عثمان، تهران، دانشگاه تهران، 1397ش.
زنجانی، ابوعبدلله، تاریخ القرآن، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1404ق.
شراب، محمدحسن، الإمام الزهری عالم الحجاز و الشام، دمشق، دارالقلم، 1993م.
طباطبایی، سیدکاظم، و محسن رجبی قدسی. "بازخوانی روایات جمع قرآن بر پایه حدیث نزول قرآن بر هفت حرف". مطالعات فهم حدیث 1، 1(1393ش): 65-93. doi: 10.30479/mfh.2015.1105
طباطبایی، سیدمحمدحسین، قرآن در اسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1394ق.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1415ق.
طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت، مؤسسه الرساله، 1420ق.
عاملی، سیدجعفر، حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم، ترجمه: سیدحسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1377ش.
عجاج خطیب، محمد، اصول الحدیث علومه و مصطلحه، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
عسقلانی، ابن‌حجر، تقریب التهذیب، سوریه، دارالرشید، 1406ق.
____________، تهذیب التهذیب، هند، مطبعه دائره المعارف النظامیه، 1326ق.
عسکری، سیدمرتضی، القرآن الکریم و روایات المدرسین، بی‌جا، شرکه التوحید، 1417ق.
علی‌زاده، مریم، تحلیل دیدگاه‌های خاورشناسان در مورد روایات جمع و تدوین قرآن، قم، دانشگاه قم، 1391ش.
فخرایی، کوثر، بررسی و نقد نظریات هارالد موتسکی درباره جمع و تدوین قرآن، اصفهان، دانشکده علوم و معارف قرآن کریم، 1397ش.
گلدزیهر، ایگناس. "حدیث و سنت". سیدعلی آقایی، مجموعه مقالات تاریخ گذاری حدیث روش ها و نمونه‌ها، (1394): 81-106.
مزی، یوسف‌بن‌عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت، موسسه الرساله، 1400ق.
موتسکی، هارالد. "جمع و تدوین قرآن: بازنگری در دیدگاه‌های غربی در پرتو تحولات جدید روش‌شناختی". مرتضی کریمی‌نیا، هفت آسمان، 33(1385).
_____________، تاریخ‌گذاری حدیث؛ روش‌ها و نمونه‌ها، به کوشش علی آقایی، تهران، حکمت، 1394ش.
_____________، حدیث اسلامی خاستگاه و سیر تطور، به کوشش مرتضی کریمی‌نیا، قم، دارالحدیث، 1390ش.
نولدکه، تئودور. "تاریخ قرآن نقد و بررسی روایات جمع قرآن بازنگاری فریدریش شوالی". ترجمه: مرتضی کریمی‌نیا، علوم حدیث 10، 35-36(1384).
هولستی، اُل-آر، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1373ش.
ینبل، خوتیر. "نافع مولای ابن‌عمر و جایگاه او در آثار حدیثی مسلمانان". مژگان آقایی و راحله نوشاوند، تاریخ‌گذاری حدیث؛ روش‌ها و نمونه‌ها، (1394): 285-330.
)