نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد.
2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد.
3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد.
چکیده
مسئله اقتدای حضرت عیسی (ع) به حضرت مهدی (ع) از جایگاه ویژه‌ای در میان احادیث اسلامی برخوردار است. پژوهش حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی تاریخ‌انگاره‌ای به بررسی این مسئله پرداخته و آن را با توجه به گفتمان‌های حدیثی و رویکردهای مختلف محدثان شیعه بازخوانی کند و در عین حال به بررسی سندی آن نیز اهتمام ورزد. نتایج نشان می‌دهد این گزاره در دوره‌های مختلف و نزد دانشیان حدیثی شیعه به یک صورت نقل نشده و دست‌کم، چهار دوره گفتمانی را پشت سر نهاده است: ابتدا در کتاب منسوب به سلیم در ضمن گفت‌وگوی راهبی مسیحی با امام علی (ع) و همچنین گفتمانِ تفسیری-روایی کتب منسوب به علی‌بن‌ابراهیم قمی و فرات کوفی مطرح می‌شود؛ سپس نزد عالمانی چون شیخ کلینی و شیخ طوسی جایگاه نه‌چندان پررنگ آن مشاهده می‌شود؛ با نقل گسترده آن توسط شیخ صدوق، دوره طلایی خود را طی می‌کند و تثبیت می‌شود؛ در دوره بعدی هم نزد محدثان متأخر، جنبه کارکردگرایانه آن و حضور آن در پیوند بیش از پیش با برخی مباحث اعتقادی غلبه می‌کند. هرچند این گزاره از نظر اصول حاکم بر علم رجال و درایه در میان روایات شیعه به اصطلاح صحیح‌السند نیست، اما کثرت نقل آن به طرق مختلف در میان فریقین، ارزش آن را نشان می‌دهد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آملی، سیدحیدر، المقدمات من کتاب نص النصوص، تهران، پژوهش‌های علمی، 1352ش.
ابن‌بطریق، یحیی‌بن‌حسن، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1407ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، فتح‌الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، 1379ق.
____________، احمدبن‌علی، لسان المیزان، بیروت، دارالبشائر الإسلامیة، 2002م.
ابن‌حماد، ابوعبدالله، کتاب‌الفتن، قاهرة، مکتبة‌التوحید، 1412ق.
ابن‌داوود حلی، حسن‌بن‌علی، رجال ابن‌داوود، تهران، دانشگاه تهران، 1383ق.
ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، قم، مؤسسة صاحب الأمر، 1416ق.
ابن‌عربی، محیی‌الدین، تفسیر ابن‌عربى (تأویلات عبدالرزاق)، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1422ق.
ابن‌غضایری، احمدبن‌حسین، رجال ابن‌غضایری، قم، اسماعیلیان، 1364ش.
ابوریّه، محمود، الاضواء علی السنه المحمدیه، ترجمه: سیدمحمد سیدموسوی، قم، ذوی القربی، 1389ش.
احمد‌بن‌حنبل، المسند، بیروت، الرسالة، 1421ق.
اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمة، تبریز، بنی‌هاشمی، 1381ق.
امیری‌قوام، محمد، و مهدی یوسفیان. "اعتبارسنجی روایات اقتدای مسیح به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در منابع روایی اهل‌سنت". مشرق موعود، 46(1397): 293-316.
بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد، دایرة‌المعارف عثمانیه، 1431ق.
________________، صحیح البخاری، مصر، سلطانیة، 1433ق.
برقى، احمدبن‌محمد‌بن‌خالد. رجال البرقی. تهران، دانشگاه تهران، 1383ق.
بستوی، عبدالعظیم، موسوعة فی أحادیث الإمام المهدی، الضعیفة والموضوعة، بیروت، دار ابن‌حزم، 1420ق.
پاکتچی، احمد، مدخل «ابن‌بابویه»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1374ش.
____________، مدخل «حدیث»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1391ش.
تفتازانی، سعدالدین، شرح‌المقاصد، قم، الشریف الرضی، 1409ق.
جعفریان، رسول، مهدیان دروغین، تهران، علم،1400ش.
جوادی، قاسم. "کتاب سلیم‌بن‌قیس هلالی". علوم حدیث، 35-36(1384): 163-179.
جوهری بصری، احمدبن‌عبدالعزیز، مقتضب‌الأثر، قم، طباطبایی، 1413ق.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، رجال العلامة الحلی، قم، دارالزخائر، 1411ق.
خزاز قمی، علی‌بن‌محمد، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی‌عشر، قم، بیدار، 1401ق.
خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال‌الحدیث، بی‌جا، 1413ق.
داوری، مسلم، اصول علم‌الرجال بین النظریة و التطبیق، قم، نمونه، 1416ق.
ذهبی، شمس‌الدین، میزان الاعتدال فی نقد‌الرجال، بیروت، دارالمعرفة، 1382ق.
رحمان‌ستایش، محمدکاظم، بازشناسی منابع اصلی رجال شیعه، قم، دارالحدیث، 1384ش.
سلیم‌بن‌قیس، اسرار آل‌محمد، قم، الهادی، 1405ق.
سلیمیان، خدامراد، روش نقد و بررسی روایات مهدویت، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1396ش.
سیوطی، عبدالرحمن، الدرالمنثور فى تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1404ق.
_____________، تاریخ الخلفاء، مصر، مکتبة نزار مصطفى الباز، 1425ق.
شوشتری، محمدتقی، رجال، قم، جامعه مدرسین، 1410ق.
صدوق، محمدبن‌علی، الاعتقادات الامامیة، قم، کنگره شیخ مفید، 1414ق.
______________، الامالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
______________، الخصال، قم، جامعه مدرسین، 1362ش.
______________، الهدایة فی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام هادی (ع)، 1418ق.
______________، عیون اخبار الرضا، تهران، جهان، 1378ق.
______________، کتاب من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1413ق.
______________، کمال‌الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، 1395ق.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، الغیبة، قم، دارالمعارف، 1411ق.
_______________، الفهرست، نجف، المکتبة المرتضویة، بی‌تا.
_______________، رجال، نجف، حیدریه، 1381ق.
عاملی‌نباطی، على‌بن‌محمد، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریة، 1384ق.
عمیدی، سیدثامر هاشم‌حبیب، مع الکلینی و کتابه «الکافی»، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
فخر رازی، محمدبنعمر، مفاتیح‌الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
فقهی‌زاده عبدالهادی، و سیدجعفر صادقی. "نقش عباسیان در جعل و تحریف روایات مهدوی". مشرق موعود 8، 29(1393): 135-164.
فیض کاشانی، محمد‌بن‌مرتضی، المحجة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، 1417ق.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، 1404ق.
کشی، محمدبنعمر، رجال کشی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348ش.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، قم، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
کورانی، علی، المعجم الموضوعی لإحادیث الإمام المهدی (ع)، بیروت، دارالمرتضی، 1431ق.
کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، وزارت ارشاد، 1410ق.
گرامی، سید محمدهادی، نخستین اندیشه‌های حدیثی شیعه، تهران، دانشگاه امام‌صادق (ع)، 1396ش.
گنجی، محمد‌بن‌یوسف، البیان فی أخبار صاحب‌الزمان، تهران، دار إحیاء تراث أهل‌البیت، 1362ش.
مامقانی، عبدالله، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1431ق.
متقی‌هندی، علی‌بن‌حسام‌الدین، کنز‌العمال فی سنن الأقوال والأفعال، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1431ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
____________، مرآة العقول فی شرح اخبار الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.
مزی، یوسف، تهذیب‌الکمال، بیروت، دارالرسالة، 1413ق.
معارف، مجید، و فرشاد منایی. "بررسی سندی- فقه‌الحدیثی حدیث «لا مهدی إلّا عیسی‌بن‌مریم» در منابع روایی اهل‌سنت". مطالعات فهم حدیث 2، 3(1394): 27-47. doi:10.30479/mfh.2016.1118
معرفت، محمدهادی، التفسیر والمفسرون فی ثوبه الغشیب، مشهد المقدسة، الجامعة الرضویه، 1418ق.
نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، 1407ق.
نعمانی، محمد‌بن‌ابراهیم، الغیبة، تهران، صدوق، 1397ق.
نمازی‌شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال، تهران، فرزند مؤلف، 1414ق.
نوبختی، حسن‌بن‌موسی، فرق‌الشیعة، بیروت، دارالاوضاء، بی‌تا.
نیومن، اندروجی، دوره شکل‌گیری تشیع دوازده‌امامی، قم، شیعه‌شناسی، 1386ش.
https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/tabasi/mahdaviat/95/950624.
)