نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.
2 استادیار علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.
3 استادیار علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم قرآنی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، تهران.
چکیده
یکی از حوزه‌هایی که جداسازی سخن معصوم از غیر معصوم در آن صورت نگرفته، بحث امثال است. در این مقاله سعی شده است با آوردن دو نمونه از روایت‌های مشتمل بر امثال مانند «الشَّحِیحُ أَعْذَرُ مِنَ الظَّالِمِ» و «السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیرِهِ» ضرورت چنین تفکیکی را ارائه نماییم. روش کار به این صورت است که اولین منبع و اولین گوینده سخن را در آثار شیعه و اهل سنت جستجو کنیم، سپس منابع دیگر و گوینده‌هایی که این سخن را در زمان‌های نزدیک به اولین منبع استفاده کرده‌اند، جمع‌آوری کنیم. در این میان تاریخ تشکیل منابع سخن و فاصله‌ای که میان تألیف این منابع وجود دارد، مورد توجه قرار می‌گیرد. سپس راویان این روایت‌ها را از نظر علم رجال بررسی می‌کنیم و تفاوت‌های بین متن روایت‌ها در منابع گوناگون را در نظر می‌گیریم. در میان راویان در منابع مختلف و زمان‌های مختلف به دنبال راوی مشترکی می‌گردیم که این روایت‌ها را در آثار وارد ساخته است. در مورد روایت‌های مشتمل بر امثال ذکر شده، مهم‌ترین یافته این است که اولین گوینده این عبارات تمثیلی، معصومان (ع) نبوده، بلکه افرادی ادیب و حکیم همچون عامربن‌صعصعه و مَرْثَدبن‌سَعْد، یکی از اعضای هیئت نمایندگی عاد، اولین گوینده این امثال بوده‌اند و در نیمه دوم قرن 3 و نیمه قرن 2 سخن آنان انتشار یافته و وارد روایات شده‌اند، و این نشان‌دهنده تأثیرپذیری روایت‌ها در منابع بعدی از امثال عامیانه است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ابن أبی‌الدنیا، ابوبکر، الإشراف فی منازل الأشراف، ریاض، مکتبة الرشد، 1411ق.
ابن‌اثیر جزری، مبارک‌بن‌محمد، النهایة فی غریب الحدیث الأثر، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367ش.
ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (و المستطرفات)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
ابن‌فارس، أحمدبن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق.
بغدادی، ابوالحسن، أدب الدنیا والدین، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1989م.
بلاذری، أحمدبن‌یحیى، جمل من أنساب الأشراف، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
بیهقی، إبراهیم‌بن‌محمد، المحاسن والمساوئ، بیروت، دار سعدالدین، 2014م.
پیرچراغ، محمدرضا، و عبدالهادی فقهی‌زاده. "کاربست بینامتنیت در فهم امثال نهج‌البلاغه". مطالعات فهم حدیث 3، 5(1395): 93-119. d0i: 10.30479/mfh.2017.1144
جاحظ، عمروبن‌بحربن‌محبوب، البیان و التبیین، بیروت، دار ومکتبة الهلال، 1423ق.
جرجانی، أبوأحمدبن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، الکتب العلمیة، 1418ق.
حرعاملى، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، قم،مؤسسه دارالعلم، 1409ق.
حکیمى، محمدرضا؛ حکیمى، محمد؛ حکیمى، على، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380ش.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، ترتیب خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۲۳ق.
_____________، رجال العلامة الحلی، نجف، دارالذخائر، 1411ق.
حمیرى، عبدالله‌بن‌جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1413ق.
خویى، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، 1413ق.
دارمی، محمدبن‌حبان، المجروحین لابن حبان، حلب، دار الوعی، ١٣٩٦ق.
دینوری، أبومحمد عبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبة، عیون الأخبار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
راغب‌اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، 1412ق.
رستگارجزی، پرویز، و محمدتقی رحمت‌پناه. "بررسی سخن «الجنة تحت اقدام الأمهات»". حدیث‌پژوهی، 14(1394): 129-152.
زارع‌زردینی، احمد، و کمال صحرائی اردکانی. "درآمدی بر زبان حدیث، تحلیلی بر ضمنی شدگی اطلاعات در فرآیند نقل حدیث". مطالعات فهم حدیث 4، 8(1397): 105-129. doi:10.30479/mfh.2018.1328
زرکشی، أبوعبدالله بدرالدین محمدبن‌عبدالله، اللآلئ المنثورة فی الأحادیث المشهورة المعروف بـ (التذکرة فی الأحادیث المشتهرة)، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
ساعدی، حسین، الضعفاء من رجال الحدیث، قم، دارالحدیث، 1426ق.
سخاوی، شمسالدین أبوالخیر محمدبن‌عبدالرحمن، المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة على الألسنة، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.
سیدرضی، محمدبن‌حسین، نهج البلاغه، قم، هجرت، 1414ق.
شیخ، محمد، و خدیجه ریگی. "سبک‌شناسی امثال نبوی در پرتو معادل‌یابی ادبیات فارسی". تهران، کنگره بین‌المللی تحقیقات بین رشته‌ای در علوم انسانی اسلامی، 1398ش.
صدوق، محمدبن‌على، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
صمیمی، عفت، «مثل در حدیث نبوی»، گاهنامه پژوهشی دانشگاه پیام نور چهارمحال بختیاری، زمستان 1391ش، شماره ششم.
ضبی‌بغدادی، ابوبکر، اخبار القضاة، مصر، المکتبة التجاریة الکبرى، 1366ق.
طارمی، حسن، «بخل»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1393ق.
طبرانی، أبوالقاسم، المعجم الأوسط، قاهرة، دار الحرمین، 1415ق.
طبرسى، حسن‌بن‌فضل، مکارم الأخلاق، قم، شریف الرضى، چاپ چهارم، 1412ق.
طوسى، محمدبن‌حسن، الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی، 1373ش.
عسکری، ابوهلال، جمهره الامثال، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
عقیلی‌مکی، أبوجعفر محمدبن‌عمروبن‌موسى، الضعفاء الکبیر للعقیلی، بیروت، دارالمکتبة العلمیة، 1404ق.
فرجامی، اعظم، زیدیه و حدیث امامیه، قم، دارالحدیث، 1393ش.
فیض‌کاشانى، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی (ع) العامة، 1406ق.
قایمی‌مقدم، محمدرضا. "عبرت و تربیت در قرآن و نهج‌البلاغه". حوزه و دانشگاه، 27(1380).
قضاعی‌کلبی المزی، جمال‌الدین ابن‌الزکی أبی‌محمد، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400ق.
کشى، محمدبن‌عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، موسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1404ق.
کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران، چاپ الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
_________________، کتاب الروضة در مبانى اخلاق (ترجمه جلد 74 بحارالأنوار)، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1364ش.
_________________، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.
مرتضی، سیدبسام، زبدة المقال من معجم الرجال، بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1426ق.
مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
مفضل‌بن‌سلمة، أبوطالب، الفاخر، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، ١٣٨٠ش.
میدانی، ابوالفضل، مجمع الامثال همراه با معادل فارسی، ترجمه: مصطفی تراویده، تبریز، عصر زندگی، 1394ش.
_________________، مجمع الامثال، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
نایینی‌منوچهری، محمدرضا، و محمد حکیم. "واکاوی وثاقت و مذهب اسماعیل‌بن ابی‌زیاد سکونی". کتاب قیم 7، 16(1396): 177-201.
نجاشى، احمدبن‌علی، الفهرست، قم، موسسه نشر اسلامی، 1365ش.
هاشمی بالولاء، أبوعبدالله محمدبن‌سعد، الطبقات الکبرى، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1410ق.
هروی القاری، أبوالحسن نورالدین، الأسرار المرفوعة فی الأخبار الموضوعة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1606م.
هروی بغدادی، أبوعبید قاسم بن سلام، الأمثال، بی‌جا، دار المأمون، 1400ق.
همدانی‌وادعی، مقبل‌بن‌هادی، تراجم رجال الدارقطنی فی سننه الذین لم یترجم لهم فی التقریب ولا فی رجال الحاکم، صنعاء، دار الآثار، 1420ق.
هیثمی، نورالدین علی‌بن‌أبی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، قاهرة، مکتبة القدسی، 1414ق.
)