نویسندگان
1
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
2
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، ایران.
3
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
4
استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه کاشان، ایران.
چکیده
نخستین شیوه‌ای که مورخان اسلامی تحت‌تأثیر محدثان، در نقل و نگارش تاریخ به‌کار برده‌اند، تاریخ نقلی است که مورخ همانند راوی به نقل صرف حدیث بسنده و در صورت نقد، تنها به بررسی وثاقت راوی اکتفا می‌کند. مورخ در آغاز، شایستگی راویان احادیث را به شیوه علم رجال و فنّ جرح و تعدیل احراز کرده و به‌دلیل شباهت اسلوب نقد و بررسی تاریخ به حدیث، شناخت کافی به سندهای روایات، میزان وثاقت و عدم وثاقت، راوی جرح و تعدیل و محتوای حدیث داشته است. با این روش با سلسله سندهای اخبار تاریخی به یاری علم رجال و جرح و تعدیل شتافته و تصویر واضحی از پیدایش تاریخ از درون حدیث نشان می‌دهد. محدثان اسلامی و نیز مورخان غربی مانند شاخت، ینبل و موتسکی که در نقد احادیث پیشینه داشته‌اند، در تحقیقات خود از روش تحلیل تاریخی متون و سنجش آن‌ها ازطریق نمونه‌های مستقل و بیرونی استمداد جسته‌اند. براین‌اساس، بررسی فضای تاریخی راویانی که درباره آن‌ها جرح و تعدیل وجود دارد، هدف اصلی این پژوهش است و باتوجه‌به ضرورت رفع تعارض به شیوه (تحلیل سند – متن) با تمرکز بر بخش تعارض آرای رجالی به اعتبارسنجی این اقوال پرداخته و اندکی از تاریخِ پیرامونی این تعارضات را تحلیل و بررسی می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای سازمان یافته و با پیاده‌سازی روش تحلیل اسناد - متن در علم رجال شیعه، راویانی چون هشام‌بن‌حکم و یونس‌بن‌عبدالرحمن که در توثیق و تضعیف آن‌ها تعارض وجود دارد، به‌عنوان متن مشترک، شناخته شده و با بهره‌گیری از سلسله سندهای رجال کشی و ترسیم زنجیره‌ای راویان توثیق و تضعیف‌کننده، می‌توان پیشینه این تعارضات را تاریخ‌گذاری و اعتبارسنجی نمود. درنتیجه، با ترسیم شبکه‌ای روایات جرح هشام‌بن‌حکم و یونس‌بن‌عبدالرحمن به حلقه مشترک این روایات که یعقوب‌بن‌یزید و عبداللّه‌بن‌حجال است، می‌توان دست یافت که نقش محوری در نشر روایات جرح را داشته‌اند.
آقایی، سیدعلی. "حلقه مشترک و پیوند آن با اصطلاحات حدیثی". تاریخ و تمدن اسلامی، 15(۱۳۹۱): ۵۹-۹۸.
___________، تاریخ‌گذاری حدیث روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، ۱۳۹۳ش.
آهنگ، علی، و مهدی آریان‌فر. "تحلیل انتقادی دیدگاه یحیی محمد پیرامون علم رجال شیعه (با تأکید بر کتاب مشکلةالحدیث)". مطالعات فهم حدیث 4، 8، ۱۳۹۷ش، ۵۵-۷۳. doi: 10.30479/mfh.2018.1326
ابن‌غضائری، احمد‌بن‌حسین، رجال الغضائری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۰ش.
ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم، لسان العرب، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
ابن‌‌ندیم، محمد‌بن‌إسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، ۱۹۷۸م.
احمدزاده، محمدامیر. "اهمیت کاربرد الگوها و روش های تحلیل اسناد در پژوهش تاریخی". تاریخ نگری و تاریخ نگاری، ۱۵ (1394): 5-33.
اردبیلی، محمدعلی، جامع الرواة، قم، مکتبه آیت‌الله المرعشی، بی‌تا.
بهبهانی، محمدباقر‌بن‌محمد، تعلیقه علی منهج المقال، قم، معارف اهل‌بیت (ع)، ۱۲۰۵ق.
پارسا، فروغ، نقد و بررسی پژوهش‌های حدیثی هارالد موتسکی، رساله دکتری، استاد راهنما: دکتر احمد پاکتچی، ۱۳۸۷ش.
پارسانیا، حمید، فاطمه هلالی، و سیدسعید موسوی اصل. "دیدگاه یوزف شاخت به فقه اسلامی به مثابه دانش اجتماعی". اسلام و مطالعات اجتماعی، 20(1397): ۶-۳۴.
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
جمعی از نویسندگان، جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم، دارالحدیث، ۱۴۰۱ق.
حدادی، آمنه، نصرت نیل‌ساز، نهله غروی نایینی، و محمدکاظم رحمتی. "تحلیل کارکرد حلقه مشترک در بازیابی منابع آثار روایی مطالعه موردی روایات علی‌بن‌ابراهیم در الکافی". علوم قرآن و حدیث 53، 107(1400): 271-۲۹۳. doi:10.22067/jquran.2021.61859.0
حسینی خامنه‌ای، علی، چهار کتاب اصلی علم رجال، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، قم، الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، آثار شیعه، ۱۴۱۰ق.
شبستری، عبدالحسین، اصحاب الامام الصادق(ع)، قم، المدرسین، 1418ق.
صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
______________، علل الشرائع، قم، داورى، ۱۳۸۶ق.
صفایی، سیداحمد، هشام‌بن‌حکم، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، اختیار معرفة الرجال، قم، جماعة المدرسین، ۱۳۷۳ش.
_______________، رجال الطوسی، قم، جماعة المدرسین، ۱۴۱۵ق.
عزیزی، مجتبی، و میثم مطیعی. "مبنای ملاک‌های ترجیح اقوال رجالیون در تعارض جرح و تعدیل". حدیث‌شناسی، 11(۱۳۹۳): ۴۹-۸۴.
فان، اس یوزف، کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری، مترجمان: فرزین بانکی، احمدعلی حیدری، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1396ش.
فتاحی‌زاده، فتحیه، محمدکاظم رحمان‌ستایش، و فاطمه ونکی. "روش آیت‌اللّه خویی در تعامل با اصول اولیه رجالی". علوم قرآن و حدیث، 97(۱۳۹۵): ۱۱۹-۱۴۲.
فرقان‌گوهر، محمد. "نخستین جریان انتقادی حدیث شیعه". تاریخ و تمدن اسلامی، 23(۱۳۹۷): ۲۳-۴۸.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
کشی، محمد‌بن‌عمر، رجال کشی، قم، اهل‌البیت، ۱۳۶۳ش.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب، ۱۳۶۳ش.
مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال، نجف، بی‌نا، ۱۳۵۲ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار الاحیاء، ۱۴۰۳ق.
مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، قم، موسسه امام خمینی، ۱۳۷۶ش.
مفید، محمد‌بن‌محمد، اوائل المقالات، بیروت، دارالمفید، 1414ق.
نجاشی، احمد‌بن‌علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ق.
نیل‌ساز، نصرت. "تاریخ‌گذاری احادیث براساس روش تحلیل اسناد متن در مطالعات اسلامی خاورشناسان". پژوهش‌های قرآن و حدیث، 1(۱۳۹۰): ۱۲۷-۱۴۹.
همدانی، مصطفی. "نقد اندیشه رجالی ارسال روایات بی‌واسطه حریز از امام صادق (ع)". مطالعات فهم حدیث 4، 8 (1397): 131-153. doi: 10.30479/mfh.2018.1329
Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford, 1950, 171-2.
Goldziher, Ignaz, Muslim studies, Edited by S.M Stem, translated by C R Barber and S.M. Stem, 2vols, london: George Allen and Uniwin, 1971.
)