نویسندگان
1
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس.
2
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا (س).
3
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا (س).
چکیده
خاورشناسان روش‌های مختلفی را برای تاریخ‌گذاری روایات، ابداع و به مرور زمان اصلاح کرده و بسط داده‌اند. غیر از قواعد کلی که در هر روش وجود دارد، برخی مؤلفه‌ها و نکات ظریف باید در کاربست هر شیوه، مورد توجه جدی قرار گیرد؛ زیرا در غیر این‌صورت اعتبار نتایج پژوهش خدشه‌دار می‌شود. در این مقاله با بررسی آثار مختلف مربوط به تاریخ‌گذاری روایات و نیز تجربه حاصل از تاریخ‌گذاری نمونه‌هایی از روایات، مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روش‌های تاریخ‌گذاری «مبتنی بر سند» و «تحلیل ترکیبی إسناد - متن» استخراج شده است. برخی از مؤلفه‌های مهم در تاریخ‌گذاری «مبتنی بر سند» عبارتند از: «بازیابی سندهای دارای ابهام»، «توجه به نظرات مختلف در تبیینِ بخش‌های مختلف شبکه إسناد و اعتبار تاریخی آن‌ها» و «توجه به شیوه‌های بررسی امانت‌داری و اعتبار تاریخی راویان و نقل آن‌ها». مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روش ترکیبی إسناد -متن عبارتند از: «به دست آوردن سیر تطور متن بر اساس طرق نقل در شبکه إسناد»، «توجه به میزان کارآمدی آزمون همبستگی در اعتبارسنجی تاریخی روایات» و «توجه به میزان کارآمدی آزمون همبستگی در یافتن تحریر اولیه و راویان مؤثر در تغییر روایت».
آقایی، سیدعلی. "تاریخ‌گذاری احادیث بر مبنای روش تحلیل ترکیبی إسناد - متن: امکانات و محدودیت‌ها". صحیفه مبین 17، 50(1390): 101-140. dor: 20.1001.1.17358701.1390.17.50.5.4
____________. "حلقه مشترک و پیوند آن با اصطلاحات حدیثی". تاریخ و تمدن اسلامی 8، 15(1391): 59-98.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ دمشق، تحقیق: عمروبن‌غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: طه عبدالرئوف سعد، بی‌جا، شرکة الطباعة الفنیة المتحدة، بی‌تا.
ابن‌عدیم، عمربن‌أحمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
ازکان، خالد، «حلقه مشترک و پیوندش با مدار»، ترجمه: سیدعلی آقایی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، 1394ش.
اسپیت، مارستن، «وصیت سعد‌بن‌ابی‌وقاص: تطور یک روایت»، ترجمه: سیده زهرا مبل، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، 1394ش.
ذهبی، محمدبن‌أحمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی‌محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفة، 1382ق.
شاخت، یوزف، «سند شاهدی برای تاریخ‌گذاری‌حدیث»، ترجمه: مهرداد عباسی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، 1394ش.
شیری‌محمدآبادی، مرجان. و نصرت نیل‌ساز. "واکاوی قواعد مشترک در شیوه‌های نقد حدیث مسلمانان و روش‌های تاریخ‌گذاری روایات خاورشناسان". مطالعات تاریخی قرآن و حدیث 26، 67(1399): 251-282. dor: 20.1001.1.17358701.1399.26.67.11.7
__________________________________، کاظم قاضی‌زاده، و نهله غروی‌نائینی. "تاریخ‌گذاری روایات حاکی از دعای پیامبراکرم (ص) برای شماتت‌شدگان توسط ایشان در جوامع‌حدیثی اهل‌سنت". تحقیقات علوم قرآن و حدیث 17، 3(1399ش): 75-118. dor: 10.22051/tqh.2020.29418.2704
طبرى، محمدبن‌جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.
طوسى، محمدبن‌حسن، تهذیب‌الأحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
فان‌اس، یوزف، «تقدیر در رحم مادر: پژوهشی در پیوند حدیث و کلام»، ترجمه: اسماعیل باغستانی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، 1394ش.
فوک، یوهان، «اهمیّت حدیث‌گرایی در اسلام»، ترجمه: احمد نمایی، حدیث‌اسلامی (خاستگاه‌ها و سیر تطور)، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1394ش.
قاسمنژاد، زهرا، و اسماعیل زارعی. "بازشناسی جایگاه رجالی آخرین راوی در سند روایت «إِقرَأ کَمَا یَقّرَأ النَّاسُ»"، مطالعات فهم حدیث 6، 12(1399): 53-74. doi: 10.30479/mfh.2020.2072
قندهاری، محمد، و علی راد. "احادیث طوال در میراث مکتوب سده نخست هجری"، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث 26، 67(1399): 67-98. dor: 20.1001.1.17358701.1399.26.67.4.0
کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تحقیق: على‌اکبر غفاری و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
گورکه، آندریاس، «روش تاریخ‌گذاری إسناد- متن، با توجه به «حلقه مشترک» پژوهش موردی: روایات آخرالزمان»، ترجمه و تحقیق: سعید شفیعی، رویکردهای نوین در حدیث‌پژوهی شیعه، به‌اهتمام مرتضی سلمان‌نژاد و محمدهادی گرامی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1397ش.
مزی، یوسف‌بن‌عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400ق.
موتسکی، هارالد، «ارزیابی تاریخ‌گذاری احادیث»، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، 1394ش.
_____________، «مصنف عبدالرزاق صنعانی منبعی برای احادیث معتبر قرون نخست»، ترجمه: شادی نفیسی، حدیث اسلامی، قم، دارالحدیث،چاپ‌دوم، 1394ش.
_____________، «مطالعات حدیثی به کجا می‌رود؟»، ترجمه: سیده زهرا مبلغ، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، 1394ش.
_____________، «حدیث‌پژوهی در غرب: مقدمه‌ای در باب خاستگاه و تطور حدیث»، ترجمه: مرتضی‌کریمی‌نیا، حدیث اسلامی، قم، دارالحدیث، چاپ‌دوم، 1394ش.
نعیم‌بن‌حماد، کتاب الفتن، تحقیق: سمیر أمین الزهیری، قاهره، مکتبة التوحید، ١٤١٢ق.
نفیسی، شادی، درایة‌الحدیث: بازپژوهی مصطلحات حدیثی در نگاه فریقین، تهران، سمت، چاپ دهم، 1394ش.
نیشابوری، مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، عیسی البابی‌الحلبی و شرکاه، 1374ق.
نیل‌ساز، نصرت، خاورشناسان و ابن‌عباس؛ تحلیل انتقادی دیدگاه‌های خاورشناسان درباره آثار تفسیری منسوب به ابن‌عباس، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1393ش.
ینبل، خویتر، «جامعه نخستین اسلامی: درآمدی به اصطلاح‌شناسی خویتر ینبل»، ترجمه: سیدعلی آقایی، سیره‌پژوهی در غرب، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1386ش.
_________، «برخی شیوه‌های تحلیل إسناد با تکیه بر روایاتی با مضمون تحقیرآمیز درباره زن در کتاب‌های حدیثی»، ترجمه: سیدعلی آقایی، حدیث اسلامی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1394ش.
_________، «نافع مولای ابن‌عمر و جایگاه او در آثار حدیثی مسلمانان»، ترجمه مژگان آقایی و راحله نوشاوند، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها، کوشش علی‌آقایی، تهران، حکمت، 1394ش.
یحیى‌بن‌سلام، تفسیر یحیى‌بن‌سلام، تحقیق: هند شلبی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.
Motzki, Harald. “The Murder of Ibn Abi-Huqayq: On The Origin and Reliability of some Maghazi-Reports”. The Biography of Muhammad in Islamic History and Civilization Studies and Texts. Liden-Boston-koln: Brill, vol.78(2000): 170-239.
____________. “Dating Muslim Traditions: a Survery”. Arabica, Liden: Brill, (2005): 204-253
____________. “The Jurisprudence of Ibn Shihāb al-Zuhrī. A Source-Critical Study”. in: Motzki, Analysing Muslim Traditions. Studies in Legal, Exgetical and Maghazi Hadith, in Series Islamic History and Civilization. Studies and Texts, Liden/ Boston: Brill, vol.78(2010): 1-46.
)