نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم.

2 دانشیار دانشگاه قم.

چکیده

کتاب «طب‌الأئمة» به عبد‌الله و حسین، فرزندان بسطام منسوب است. عموم راویان صدر اسانید، همچون خود آن دو ناشناخته‌اند. فرزندان بسطام در اسانید کتاب، بیشتر واسطه روایت از طریقی خاص فرض شده‌اند. این ابهام پیش رو است که حدود و ریشه این ضعف‌ها چیست؟ با بررسی مقایسه‌ای اسانید گوناگون کتاب و مشابه‌یابی آن‌ها در دیگر منابع، معلوم می‌شود نام‌های ابتدای بیشترِ اسانید، ساختگی و کاملاً بی‌ضابطه است و تنها نام تعداد انگشت‌شماری از مشایخ صدر اسناد، واقعی است. البته، شواهدی از تعویض در ادامه هر دو دسته از اسناد در دست است. سندسازیِ تعویضیِ ضابطه‌مند در کتاب، شاخصه‌هایی متفاوت با سندسازی بی‌ضابطه در ابتدای اسناد دارد و این دو نوع سندسازی عمومی در دو مرحله صورت گرفته است. از میان چند شیخ شناخته‌شده در صدر اسناد، بیشترشان از غالیان هستند و در طبقات متقدم‌تر اسناد کتاب هم شواهد توجه مؤلف به سرانِ خطابیه مانند: ابوالخطاب، ابن‌مهران و شریعی بسیار است و هم شاخصه‌های اختصاصی اسانیدِ غالیانِ خطابی فراوان به چشم ‌می‌خورد. البته، مؤلف از برخی دفاتر حدیثی امامیه نیز به صورت وجاده‌ای بهره برده است. مؤلف کتاب و تحریف‌گر اسناد به صورت قطعی شناخته نشده است، ولی رجال، الگوهای سندسازی، توصیفات اختصاصی اسناد و تحریفات آن در «طب‌الأئمة» تناسب بسیار بالایی با کتاب نصیری «الهدایة» خصیبی دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ابن‌اشعث، محمدبن‌محمد، الجعفریات، تهران‏، النینوى الحدیثة، بى‌تا.
ابن‌حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم: مؤسسة آل البیت، چاپ دوم، 1385ق.
ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول، علی‌اکبر غفاری، قم، اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.
_________________، حقائق اسرار الدین، تصحیح: ابوموسی الحریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2006م.
ابن‌عیاش جوهرى، احمدبن‌عبد‌العزیز، مقتضب الأثر، مصحح: نزار المنصوری، قم، طباطبایى‏، بى‌تا.
ابن‌غضائری، احمدبن‌حسین، الرجال، محقق: محمدرضا حسینی جلالی، قم، دارالحدیث، 1360ش.
ابوالمطلب، جعفربن‌محمد بن‌المفضل، آداب الدین، تحقیق: ابو‌موسی حریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة،2006م.
‏اثبات الوصیة، منسوب به على‌بن‌حسین مسعودى، قم، انصاریان، چاپ سوم، 1426ق.
اشعری قمی، سعدبن‌عبد‌الله، المقالات والفرق‏، بی‌جا، علمى و فرهنگى‏، چاپ دوم،1360ش.
اکبری، عمیدرضا و محمد قندهاری، «انتساب‌های اشتباه منابع متقدم امامی و نقش تسری اِسناد در آن»، در دست انتشار، بی‌تا.
اکبری، عمیدرضا. "تحلیلی از گزارش‌های تازه‌یاب شامی درمورد کاتب نعمانی". مطالعات قرآن و حدیث 13، 52(1398): 109-127.  doi: 10.30497/QURAN.2019.2566
_____________، نصیریه، تاریخ، عقاید و منابع، قم، دانشگاه ادیان، 1402ش.
انصاری قمی، حسن، «از ابوالقاسم کوفی تا نویسنده عیون المعجزات»، پایگاه کاتبان، 1386ش، ansari.kateban.com/print/1208.
انصاری قمی، حسن، «از میراث غلات: کتاب طب‌الأئمة فرزندان بسطام»، بررسی‌های تاریخی، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1390ش.
انصاری هروی، عبد‌الله‌بن‌محمد، ذم اهل الکلام و اهله، المحقق: عبد‌الرحمن عبد‌العزیز الشبل، مدینه، مکتبة العلوم والحکم، ١4١٨ق.
برقی، احمدبن‌محمد، المحاسن، مصحح: جلال‌الدین محدث، قم، دارالکتب الإسلامیة، 1371ش.
جلالی، محمدحسین، فهرس التراث، باهتمام: عبدالله دشتی، بیروت، دارالولاء، 1436ق.
جلی، محمدبن‌علی، المسائل عن الجلی، بی‌جا، المجموعة‌الکاملة: archive.org، 2016م.
الجوهرة الطالقانیة، تصحیح ابوموسی الحریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2008م.
جهانبخش، جویا، «میراث جابر بن‌ حیان یا مرده‌ریگ کیمیایی غالیان»، آیینه پژوهش، 1388ش، ش20، صص41-59.
الحجب والأنوار، منسوب به محمدبن‌سنان، تحقیق: ابو‌موسی حریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2006م.
خرسان، محمدمهدى‏، مقدمه طب‌الأئمة لابنی بسطام، قم، دارالشریف الرضی‏، 1411ق‏.
خصیبى، حسین‌بن‌حمدان، الرسالة و فقه الرسالة، ابوموسی الحریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2006م.
___________________، العقود، سوریة، مخطوط از نسخه به خط کمال نورالدین زوباری، 1410ق.
___________________، الهدایةالکبرى، ابوموسی الحریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2007م.
___________________، الهدایةالکبرى، بیروت، البلاغ، 1419ق.
___________________، دیوان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 2001م.
خوارزمی، محمدبن‌عباس (منسوب)، مفید العلوم، بیروت، المکتبة العنصریة، ١4١٨ق.
درایتی، مصطفی، فنخا (فهرستگان نسخه‌های خطی)، تهران، کتابخانه ملی، 1390ش.
دلیری، مهدی، مقدمة طب‌ الصادقین، کربلاء، العتبة الحسینیة، 1444ق.
دیلمی، ابو‌صالح، هدایة المسترشد، ابوموسی الحریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2008م.
راوندی، سعیدبن‌هبةالله، الخرائج والجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی(عج)، 1409ق.
صدوق، محمدبن‌علی، اعتقادات الإمامیة، تحقیق: عصام عبد‌السید، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414ق.
________________، الأمالی، تهران، کتابچى‏، چاپ ششم، 1376ش‏.
________________، علل الشرائع، قم، داورى، 1385ش.
صفری فروشانی، نعمت‌الله. "اعتبارسنجی آموزه بابیّت امامان در عصرحضور تا پایان غیبت صغری؛ بررسی منبع شناختی". تاریخ اسلام 18، 27(1396): 7-48. doi: 10.22081/HIQ.2018.65674
___________________. "منصب بابیت امامان در ترازوی نقد بررسی محتواشناسانه با توجه به کتاب رازداران حریم اهل بیت (ع)". شیعه‌پژوهی 2، 6(1395): 91-123.
طبّ الرضا (ع) (الرسالة الذهبیة)، محقق: محمدمهدى‏ نجف، قم، دارالخیام‏، 1402ق‏.
طب‌ الصادقین، تحقیق: مهدی دلیری، مقدمة کربلاء، العتبة الحسینیة، 1444ق.
طب‌الأئمة مخطوط، ابنابسطام، بیرجند، کتابخانه دیانی، ش51/1، کاتب: مخدوم حسینی، 983ق.‏
____________، ابنابسطام، تهران، دانشگاه تهران، ش1539، بی‌تا.‏
طب‌الأئمة، منسوب به ابنابسطام، مصحح: محمدمهدى خرسان، قم، دارالشریف الرضی‏، 1411ق‏.
طبرانی، میمون‌بن‌القاسم، البحث والدلالة، بی‌جا، المجموعة‌الکاملة، archive.org، 2016م.
_______________، الجواهر، بی‌جا، المجموعة‌الکاملة، archive.org؛ 2016م.
_______________، الدلائل فی المسائل، تصحیح ابوموسی الحریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2006م.
_______________، المعارف و تحفة لکل عارف، بی‌جا، المجموعة‌الکاملة، archive.org، 2016م.
_______________، النجحیة، بی‌جا، المجموعة‌الکاملة، archive.org، 2016م.
طوسی، محمدبن‌حسن، العدة فی أصول الفقه، تحقیق: محمدرضا انصاری، قم، علاقبندیان‏، 1417ق.
طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، طهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ش.
__________________، رجال الطوسی، جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1373ش.
عادل‌زاده، علی، و عمیدرضا اکبری. "رمزواره‌های نصیری در کتاب الهدایة الکبرى". مطالعات تاریخی قرآن و حدیث 28، 17(1401): 167-201. dor: 20.1001.1.17358701.1401.28.71.8.6
عبدالجباربن‌أحمد، تثبیت دلائل النبوة، قاهرة، دارالمصطفى، بی‌تا.
عصمة‌الدولة، محمدبن‌معزالدولة، الرسالة المصریة، بی‌جا، المجموعة‌الکاملة، 2016م.
قندهاری، محمد، و علی عادل‌زاده. "بررسی انتقادی منابع کتاب (جعفریات/ اشعثیات)". پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی 7، 31(1399): 201-242.
کشی، محمدبن‌عمر، معرفة الرجال، اختیار طوسی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1409ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، طهران، اسلامیه، 1407ق.
کفعمى، ابراهیم‌بن‌على،‏ المصباح، قم، دارالرضی، چاپ دوم، 1405ق‏.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ق.
مسعودی، على‌بن‌حسین، مروج الذهب، تحقیق: اسعد داغر، قم، دارالهجرة، چاپ دوم، 1409ق.
ملکیان، محمدباقر، پژوهشی پیرامون کتاب طب‌الأئمة پسران بسطام، مشهد، کتاب ارمیا، 1396ش.
منسوب‌به مفضل‌بن‌عمر، الهفت، تحقیق: ابو‌موسی حریری، لبنان، دارلأجل‌المعرفة، 2006م.
موتسکى، هارالد. "مُصَنَّف عبدالرزّاق صنعانى منبعى براى احادیث قرن نخست هجرى‏"، مترجم: شادی نفیسی، علوم حدیث، 04(5831): 59-221.
میرزایی، احمد، شرح و تحقیق طب‌الأئمة، مشهد، مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف، 1398ش.
نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.