نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده
پژوهشگر مطالعات اسلامی.
چکیده
از گذشته‌ی دور تا کنون، کتاب‌هایی درباره توقیعات امام زمان (ع) نوشته شده است. در منابع حدیثی شیعه امامیه، حدود صد توقیع از امام زمان (ع) موجود است که بیشتر آن‌ها در کتاب‌های «کمال‌الدین» صدوق و «الغیبه» طوسی نقل شده‌اند. در این میان، جدای از گزارش داستان توقیع امام زمان (ع) پیرامون فتوای فقهی شیخ مفید (که متنی از آن در دسترس نیست و هم روایتی متأخر و موضوع است)، فقط دو توقیع منسوب به شیخ مفید، برای عصر غیبت کبری گزارش شده است؛ که البته برخی از اندیشمندان، در انتساب و اعتبار آن‌ها، تشکیک نموده‌‌اند. با توجه به این‌که تاکنون پژوهش مستقلی پیرامون اعتبار این توقیعات شیخ مفید (موجود در کتاب احتجاج) صورت نگرفته است؛ اکنون لازم است بررسی گردد که: 1ـ اسناد روایی و نسخه‌ای این توقیعات چگونه هستند؟ 2ـ متن آن‌ها در منابع شیعی، چه سابقه‌ای دارند؟ 3ـ اعتبار توقیعات شیخ مفید در احتجاج، در چه حدی هستند؟ 4ـ آیا این توقیعات از نظر انتساب به شیخ مفید، قابل قبول هستند؟ در پژوهش حاضر، ضمن بررسی اسناد و تحلیل داده‌ها، مشخص شد که به دلایل متعددی، این توقیعات عصر غیبت کبری، از امام زمان (ع) و برای شیخ مفید نیستند و انتساب توقیعات به ایشان نادرست و بی‌اعتبار است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
استادی، رضا، «بحثی درباره تفسیر امام حسن العسکری (ع)»، نور علم، 1364ش، ش13، صص 118-136.
استادی، کاظم. "بازشناسی نویسندگان توقیعات کتاب الاحتجاج، منسوب به امام عصر (عج) در عصر غیبت کبری". انتظار موعود 21، 37(1400): 127-157.
___________. "بازشناسایی مؤلف تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)". علوم قرآن و حدیث 54، 2(1401)(الف): 9-32. doi: 10.22067/jquran.2022.77657.1336
___________. "زندگی تاریخی مهدی مرعشی (راوی تفسیر امام حسن عسکری و بخشی از احتجاج طبرسی)". سخن تاریخ 16، 04(1401) (ب): 96-123. doi: 10.22034/skh.2021.11228.1223
___________. "واکاوی وضعیت و شخصیت رجالی ابوجعفر الحسینی العلوی المرعشی، راوی اصلی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)". مطالعات تاریخی قرآن و حدیث 28، 47(1401ش)(پ): 245-275.
اکبرنژاد، محمدتقی، موسوعة توقیعات الامام المهدی، قم، مسجد جمکران، 1427ق.
بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، لولوة البحرین، قم، آل‌البیت (ع)، بی‌تا.
تنکابنی، محمدبن‌سلیمان، قصص العلماء، قم، حضور، 1380ش.
توکلی‌زاده، سعید. "چالش‌های حجیت صدوری روایات و توقیعات ولیّ عصر (علیه السلام) در دوره غیبت کبری". پژوهش‌های فقهی تا اجتهاد 4، 7(1399): 53-80.
تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
جباری، محمدرضا. "نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری". انتظار موعود 2، 3(1381):140-165.
جعفری، جواد. "دیدار با امام عصر علیه السلام و توقیع علی‌بن‌محمد سمری". مشرق‌موعود 5، 71(1390): 53-80.
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال، بی‌جا، موسسه آیت‌الله خویی، 1413ق.
درایتی، مصطفی، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، تهران، کتابخانه ملی، 1391ش.
دیلمی، حسن‌بن ابی‌الحسن، ارشاد القلوب، تهران، اسوه، 1424ق.
راوندی، سعیدبن‌عبدالله، الخرائج، قم، امام‌مهدی (عج)، 1409ق.
رمضانی، علی. "پیشینه ترسل و نامه‌نگاری در ایران 1 آغاز تا قرن ششم هجری". زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج) 5، 41(1392): 107-130. dor: 20.1001.1.2008899.1392.5.14.5.4
زرکلی، خیرالدین، الاعلام للزرکلی، بیروت، مل، 1980م.
شبیری‌زنجانی، محمدجواد، دانشنامه بزرگ اسلامی (مدخل توقیع)، ج8، تهران: مرکز دائرة المعارف اسلامی، 1383ش.
شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1377ش.
صادقی، مصطفی. "نگاهی به کتاب احتجاج". سخن تاریخ 10، 42(1395): 131-151.
صالحی، غلامرضا. "ماهیت‌شناسی توقیعات حضرت مهدی (ع)". فرهنگ کوثر، 28(1389): 94-101.
صدوق، محمدبن‌علی، کمال‌الدین، تهران، اسلامیه، 1363ش.
طبرسی، أحمد، الاحتجاج، تحقیق: بهادری و هادی‌به، قم، اسوه، 1413ق.
_________، الاحتجاج، تعلیق محمدباقر الخرسان، نجف، النعمان، 1386ش.
_________، ترجمه الاحتجاج، مترجم جعفری، تهران، الإسلامیة، 1381ش.
_________، ترجمه الاحتجاج، مترجم غفاری، تهران، المرتضویة، بی‌تا.
_________، نسخه خطی احتجاج، کتابخانه حوزه علمیه اردکان، شماره 177، 736ق.
طوسی، محمدبن‌حسن، الغیبة، تحقیق: عبادالله، قم، دارالمعارف الإسلامیة، 1411ق.
_______________، الغیبة، تحقیق: عبادالله، قم، دارالمعارف الإسلامیة، 1425ق.
عارفی، هادی. "بررسی جایگاه منشآت و منشآت‌نویسی در ایران تا پایان قرن هشتم هجری". تاریخ‌نو، 21(1394): 165-188.
فیض‌کاشانی، محمدبن‌شاه مرتضی، نوادر الأخبار، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372ش.
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء، بی‌تا.
کریمیان، محمود. "واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید". حدیث حوزه، 9(1393): 30-41.
گروه فرهنگی موعود، مجموعه‌ای از روایات و توقیعات حضرت مهدی، تهران، موعود عصر، 1388ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، الوفاء، بی‌تا.
محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی (عج)، قم، دارالحدیث، 1393ش.
مفید، محمدبن‌محمد، اربع رسالات فی الغیبه، قم، کنگره شیخ‌مفید، 1413ق.
______________، الارشاد، قم، کنگره شیخ‌مفید، 1413ق.
______________، الفُصولُ العَشَرة فی الغَیبَة، قم: کنگره شیخ‌مفید، 1413ق.
نباطی‌عاملی، علی‌بن‌محمد، الصراط المستقیم، مصحح بهبودی، تهران، المرتضویة، 1384ق.
نجاشی، احمدبن‌علی، رجال نجاشی، قم، اسلامی، 1407ق.
)