نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد علوم حدیث، دانشگاه تهران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران.

چکیده

سنجش اعتبار و زمینه صدوری یک متن به منظور احراز صدور آن از جانب معصوم (ع) امری مهم در طول تاریخ حدیث‌پژوهی محسوب می‌شود، به طوری که اطمینان از صدور حدیث، موجب استقرار اصول معرفتی ـ اخلاقی صحیح در آموزه‌های دینی می‌شود. در این میان، روایاتی که در وهله نخست همگونی محتوایی با ادبیات گفتاری حکمای یونان را به اذهان متبادر می‌سازند، به‌جهت اعتبارسنجی از اهمیت به‌سزایی برخوردارند. از جمله آن‌ها روایتی است که «فضائل» را به‌طور عام، چهار مقوله کلی دانسته و استحکام هریک را برشمرده است که ناگزیر، هم‌سازواری فراوانی میان آن و حِکَم یونانی به‌چشم می‌خورد. استقرار این هم‌گونیِ مفهومی، خوانشی به‌سان «رونوشت حدیث مزبور از حِکَم یونانی» و «عدم اصالت حدیث به سبب وجود مناشئ واحد» را ایجاد می‌سازد. از این‌رو اهتمام نوشتار حاضر، ارزیابی زمینه صدوری این روایت، جهت احراز صدور و راستی‌آزمایی هم‌سازوار انگاری آن با ادبیات حکم یونانی بوده که به شیوه کتابخانه‌ای توأم با توصیف و تحلیل داده‌ها به گردآوری مطالب پرداخته است. محصول نگرش جمعی در اعتبارسنجی، عدم احراز صدور را به دست می‌دهد، به‌طوری که ارزیابی «تاریخ مفهومی واژه‌ها» نشان از عدم همخوانی کاربستِ الفاظ با سبک متداول ادبیات روایی داشته و امکان بازسازی متن را برای کاربر حدیث فراهم نمی‌آورد. همچنین تفاوت مفهومی الفاظ در بحث «جایگاه عرضی واژه‌ها» و تشابه مضمونیِ متن با کتب اخلاق‌محورِ هم‌عصر با نخستین خاستگاه مکتوبِ روایت، از دیگر مواردی است که از اطمینان به صدورِ این متن کاسته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن کریم.
ابن‌اثیر، مبارک، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367ش.
ابن‌جلجل، سلیمان‌بن‌حسان، طبقات‌ الاطبّاء و الحکماء، قاهره، فؤاد سید،‌ 1955م.
ابن‌درید، محمد، جمهرة اللغة، تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، ‏1988م.
ابن‌سیده، على، المحکم و المحیط الأعظم‏، تحقیق: عبدالحمید هنداوى، بیروت، دارالکتب العلمیة، ‏1421ق.
ابن‌شعبه حرانى، حسن، تحف العقول، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن‌قولویه، جعفر، کامل الزیارات،‏ تحقیق: عبدالحسین ‏امینى، نجف، دارالمرتضویة، 1356ش.
ابن‌مسکویه، احمد، تهذیب الأخلاق، تحقیق: ابن‌الخطیب، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
ابن‌مشهدى، محمد، المزار الکبیر، تحقیق: جواد قیومی‌اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، 1419ق.
اربلی، على،‏ کشف الغمة، تحقیق: سیدهاشم ‏رسولى محلاتى، تبریز، بنى‌هاشمى‏، 1381ق.
ارسطو، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه: محمدحسن لطفی، تهران، طرح نو، 1378ش.
ازهری، محمد، تهذیب اللغة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1421ق.
اسکافی، محمد، التمحیص، قم، مدرسة الإمام المهدى‏، 1404ق.
اسلامی، سیدحسن. “اخلاق فضیلت‌مدار و نسبت آن با اخلاق اسلامی”. پژوهشنامه اخلاق، 1(1387): 1-22.
ـــــــــــــــــــ. “حدیث فضایل و اخلاق فلسفی”. علوم حدیث، 41(1385): 13-36.
اشبیلی، ابوبکر، قانون التأویل، تحقیق: محمد سلیمانی، بیروت، دارالقبلة للثقافة الاسلامیة، 1406ق.
افلاطون، دوره آثار افلاطون، ترجمه: محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران، خوارزمی، 1367ش.
ــــــــ، جمهور، ترجمه: فؤاد روحانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
بحرانی اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى، قم، مؤسسة الإمام المهدى، 1413ق.
بحرانی، سیدهاشم،‏ حلیة الأبرار، قم‏، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1411ق.
تمیمى‌آمدى، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق: سیدمهدی رجائی، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1410ق.
ثقفى، ابراهیم، الغارات، تحقیق: جلال‌الدین‏ محدث، تهران، انجمن آثار ملى‏، 1395ق.
جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، 1376ق.
حسن‌نیا، علی، و محسن خاتمی. "واکاوی معنای رَجُلُ مَطلُوب در حدیث عنوان بصری". مطالعات فهم حدیث 4، 7(1396): 159ـ181.  doi:10.30479/mfh.2018.1306
خصیبى، حسین‌بن‌حمدان، ‏الهدایة الکبرى‏، بیروت، البلاغ‏، 1419ق.
دیلمی، حسن، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل‌البیت‏، 1408ق.
ـــــــــــــــ، إرشاد القلوب، قم، الشریف الرضی، 1412ق.
رازی، محمدبن‌زکریا، رسائل فلسفیة، تحقیق: پل کراوس، قاهره، مطبعة بول باربیة، 1939م.
راغب اصفهانی، حسین، الذریعة إلى مکارم الشریعة، تحقیق: أبوالیزید عجمی، قاهره، دارالسلام، 1428ق.
ـــــــــــــــــــــــــ، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: فوان عدنان داودی، بیروت، دارالقلم، 1412ق.
سیدرضی، محمدبن‌حسین، نهج البلاغة، تحقیق، صبحی صالح، قم، دارالهجرة، 1414ق.
صادقی، اصغر، شرح دعای مکارم الاخلاق، تهران، نبأ، 1388ش.
صدوق، محمدبن‌على،‏ الأمالی، تهران، کتابچى‏، 1376ش‏.
ـــــــــــــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1395ق.
ـــــــــــــــــــــ، ‏التوحید، تحقیق: هاشم حسینى، ‏قم، جامعه مدرسین، 1398ق.
ـــــــــــــــــــــ، عیون أخبار الرضا، تحقیق: مهدی‏لاجوردی، تهران، جهان، 1378ش.
طوسی، محمدبن‌حسن، کتاب الغیبة، تحقیق: عبادالله تهرانى و على‌احمد ناصح، قم، دارالمعارف الإسلامیة، 1411ق «الف».
ــــــــــــــــــــــ، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق «ب».
غزالی، ابوحامد محمد، میزان العمل، مصر، دارالمعارف، 1964م.
ــــــــــــــــــــــ، إحیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
ــــــــــــــــــــــ، مکاشفة القلوب، تحقیق: عبدالمجید طعمه حلبی، بیروت، دارالمعرفة، 1422ق.
فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، تحقیق: ابراهیم سامرائی، قم، دارالهجرة، 1409ق.
قطب راوندى، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الإمام المهدى‏، 1409ق.
قمى، على‌بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: طیب ‏موسوى جزائرى، قم‏، دارالکتاب‏، 1404ق.‏
کندی، یعقوب‌بن‌اسحاق، رسائل الکندی الفلسفیة، تحقیق: محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره، دارالفکر العربی، 1369ق.
کراجکى، محمدبن‌على، معدن الجواهر و ریاضة الخواطر، تحقیق: احمد حسینى، تهران‏، المکتبة المرتضویة، 1394ق.
ـــــــــــــــــــــــــــ، کنز الفوائد، تحقیق: عبدالله نعمة، قم، دارالذخائر، 1410ق.
کلینى، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، تحقیق: على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
کوفى، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق: محمدکاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1410ق.‏
لیثى‌واسطى، على‌بن‌محمد، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق: حسین حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، 1376ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، 1416ق.
مفید (منسوب)، محمد، الإختصاص، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب، 1377ش.
نصربن‌مزاحم، وقعة صفین، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، 1404ق.
نورى، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‌البیت‏، 1408ق.
یحصبی، عیاض‌بن‌موسی، الشفا بتعریف حقوق المصطفى، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
یمانی، جعفربن‌احمد، أحادیث أمیرِالمؤمنین علی، بروایة عبدالعظیم الحسنی، تحقیق: محمد عافی، قم، دارالحدیث، 1399ش.