نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان، کرمان.

چکیده

سخت‌گیری‌های حلقه فکری محقق اردبیلی در پذیرش روایات منجبر به آشکارشدن نقاط ضعف این الگوی اعتبارسنجی روایات شد و در نتیجه انتقاداتی نسبت به الگوی پذیرش روایات در مکتب حله شکل گرفت و این امر زمینه را برای بحران علمی و ارائه الگوهای جدید فکری در مواجهه با سنت فراهم کرد. در این میان برخی همچون ملاعبدالله شوشتری و میرزا محمد استرآبادی بازگشت به سیره متقدمان را پیشنهاد دادند، البته اولی رویکرد متکلمان متقدم (شیخ مفید و سیدمرتضی) را پذیرفت و دیگری رویکرد محدثان متقدم (کلینی و صدوق) را. طیفی دیگر نیز که در رأس آن‌ها شیخ بهایی و میرداماد حضور داشتند، با تعلق خاطر به مکتب حله، به جای تغییر در مبانی بنیادین خود، سعی کردند تا در درون مکتب حلّه اصلاحاتی را ایجاد کند و توسعه‌ای را در پذیرش روایات قائل شوند. در اواسط سده یازدهم نیز گروهی از مجتهدان از جمله محمدبن‌حسن بن زین‌الدین، فاضل تونی و محقق سبزواری بعد از نگارش «الفوائد المدنیه»، متأثر از این اثر، اجتهادی اخبارگرا را پیشه کردند. اما از میان تمامی این الگوهای ارائه شده در مواجهه با سنت، الگوی میرزامحمد استرآبادی توسط شاگردش محمدامین استرآبادی در قالب «الفوائد المدنیه» تئوریزه شد و توانست در میان جامعه علمی امامیه مقبولیتی عام پیدا کند و اخباری‌گری به مدت دو قرن بر حیات فکری امامیه مسلط شود.

کلیدواژه‌ها

ابن‌داود حلّی، حسن بن على، رجال ابن داود، تهران، دانشگاه تهران‏، 1383ش.‏
ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، المقتصر من شرح المختصر، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، 1410ق.
__________________، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، نشر إسلامی، 1407ق.
ابن‌مطهر اسدی، حسن بن یوسف (علّامه حلّی)، خلاصة الأقوال، قم، نشر الفقاهة، 1417ق.
_____________________، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1414ق.
_____________________، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، نشر اسلامی، 1413ق.
اردبیلی، احمدبن‌محمد (محقق اردبیلی)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، نشر اسلامی، بی‌تا.
استرآبادی، ملامحمدامین و سید نورالدین عاملی، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، قم، اسلامی، 1424ق.
______________________________، دانشنامه شاهی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، بی‌تا (نسخه خطی).
افندی اصفهانی، عبداللّه‌بن‌عیسی، تعلیقه امل الآمل، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1410ق.
امین، سیدحسن، دائرة المعارف الاسلامیه الشیعیه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1989م.
امین، سیدمحسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1406ق.‏
بحرانی، یوسف‌بن‌احمد (محدث بحرانی)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، نشر اسلامی، بی‌تا.
بشروی خراسانی، مولى عبدالله‌بن‌محمد (فاضل تونی)، الوافیة فی أصول الفقه، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1412ق.
بهبهانى، محمدباقر، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة العلّامه المجدد الوحید البهبهانی، 1417ق.
____________، الرسائل الأصولیة، قم، موسسه العلامه المجدد الوحید البهبانی، 1416ق.‏
____________، الفوائد الحائریة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق. 
بهشتی، ابراهیم، اخباریگری (تاریخ و عقائد)، قم، دارالحدیث، 1390ش.
تبریزى، موسى‌بن‌جعفر، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، کتبى نجفى، 1369ش.
تستری، محمدتقی بن محمدکاظم، قاموس الرجال، قم، نشر اسلامی، 1419ق.
تنکابنی، محمدبن‌سلیمان، قصص العلماء، قم، حضور، 1380ش.
حسینی استرآبادی، محمّدباقر (میرداماد)، الرواشح السماویة، قم، دارالحدیث، 1422ق.
حلّی، محمدبن‌حسن، إیضاح الفوائد فی شرح إشکالات القواعد، قم، المطبعة العلمیة، 1387ش.
خوانساری، حسین بن جمال‌الدین (محقق خوانساری)، مشارق الشموس فی شرح الدروس، قم، آل البیت (ع)، بی‌تا.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی الاحوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
ربّانی، محمدحسن، فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران، چاپ و نشر بین الملل، 1390ش.
____________، واکاوی معجم رجال الحدیث، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1394ش.
سبحانی تبریزى، جعفر، أدوار الفقه الإمامی، قم، امام صادق (ع)، 1424ق.
__________، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، امام صادق (ع)، 1418ق.‏
سبزواری، ملامحمدباقر (محقق سبزواری)، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، قم، آل البیت (ع)، بی‌تا.
سیوری حلی، مقدادبن‌عبداللَّه (فاضل مقداد)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، مکتبة آیة‌الله العظمى المرعشی النجفی، 1404ق.
طهرانی، آغابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، 1403ق.
عاملی، محمدبن‌حسن، استقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، قم، آل‌البیت (ع)، 1419ق.
عاملی، محمدبن‌مکی (شهیداول)، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، آل‌البیت (ع)، 1419ق.
عاملی، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین (المقدمة فی اصول الفقه)، قم، نشر اسلامی، 1417ق.
___________________، معالم الدین و ملاذ المجتهدین (قسم الفقه)، قم، الفقه، 1418ق.
___________________، منتقى الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، قم، نشر اسلامی، 1362ش.
عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الأخیار إلى أصول الأخبار، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، 1401ق.
عاملی، زین‌الدین بن نورالدین (شهیدثانی)، الرعایة فی علم الدرایة، قم، مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی، 1408ق.
_______________________، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، مکتبة الداوری، 1410ق.
_______________________، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، المعارف الإسلامیة، 1413ق.
عاملی موسوی، سیدمحمدبن‌علی، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، آل‌البیت (ع)، 1410ق.
عاملی، محمدبن‌حسین (شیخ بهائی)، الحبل المتین، قم، بصیرتی، بی‌تاالف.
________________________، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، قم، بصیرتی، بی‌تاب.
________________________، زبدة الأصول، قم، مدرسة ولی العصر (ع)، 1423ق.
عاملی، محمدبن‌حسن (حرّ عاملی)، الفوائد الطوسیة، قم، المطبعة العلمیة، 1403ق.
______________________، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، آل البیت (ع)، 1414ق الف.
______________________، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمّة (ع)، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1414ق ب.
علوی عاملی، سیداحمد بن زین‌العابدین، مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
غلامی، عبدالله، جایگاه و کارکرد اصول و قواعد فقه الحدیثی در «استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار»، مطالعات فهم حدیث، شماره2؛ بهار و تابستان 1394ش، 75-97.
کاظمی، عبدالنبی بن علی، تکملة الرجال، قم، انوار الهدی، 1425ق.
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، المثنی- دار الاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
کرکی عاملى، حسین بن شهاب‌الدین، هدایة الأبرار إلى طریق الأئمّة الأطهار، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
کرکی، علی‌بن‌حسین (محقق کرکی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، آل‌البیت (ع)، 1408ق.
کوهن، توماس، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمه سعید زیباکلام، تهران، سمت، 1389ش.
مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، بی‌جا، کوشانپور، بی‌تا.
مجلسی، محمدباقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی، 1406ق.
مکارم شیرازى، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، امام علی بن ابی‌طالب (ع)، 1427ق..
موسوی بغدادی، علی‌بن‌حسین (سیدمرتضی)، رسائل الشریف المرتضى، قم، دارالقرآن الکریم، 1405ق.
نائینى، محمدحسین، فوائد الاُصول، قم، جامعه مدرسین، 1376ش. 
نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی (فهرست أسماء مصنفی الشیعة)‏، قم، جامعه مدرسین، 1407ق.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، شفق، 1412ق.
_______________، الاعلام الهادیة الرفیعه فی اعتبار الکتب الاربعة المنیعة، قم، جامعه مدرسین، 1428ق.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، «مکتب فقهی اهل بیت (ع)»، فقه اهل بیت، شماره 32، زمستان 1381ش.
____________________، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، 1426ق..