نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

2 دکتری علوم قرآن و حدیث، مدرس حوزه و دانشگاه.

چکیده

حدیث، یکی از منابع اصلی تعالیم اسلام محسوب می‌گردد. مفسران نیز بسان فقیهان و متکلمان می‌کوشند تا با استمداد از این منبع ارزنده، فهمی اصیل از آیات قرآن فراهم نمایند. هرچند اغلب آنان در استفاده از حدیث هم‌داستانند، اما در برخی از جزئیات مانند مراجعه به منابع حدیثی فرقه‌های دیگر با هم اختلاف دارند. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، می‌کوشد تا کیفیت تعامل تفسیر تسنیم با روایات اهل سنت را به بحث نشیند. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که استاد جوادی آملی بهره‌گیری از روایات نقل شده در منابع روایی اهل‌سنت را جایز دانسته و برای این امر جایگاه ویژه‌ای قائل است. یک‌سوی تعامل او با احادیث اهل سنت، نقد و ارزیابی آن‌ها با معیارهای معتبری مانند هماهنگی با قرآن، روایات صحیح و عقل است و سوی دیگر این تعامل، به‌کارگیری مفاد روایات آنان در تفسیر آیات و تحکیم مفاد روایات شیعی است. تعامل با روایت اهل سنت با این وسعت در تفاسیر قبلی و حتی المیزان دیده نمی‌شود. بررسی این موضوع در تفسیر تسنیم، به عنوان تفسیر مطرح و معاصر شیعی می‌تواند راه‌کارهای جدیدی را پیش روی محققان علوم قرآنی و حدیثی قرار دهد. همچنین نتیجه این پژوهش در حوزه مطالعات تفسیری، فقه‌الحدیثی و نیز تقریب مذاهب قابل تأمل و استناد است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم. 
آملی، حیدربن‌علی، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم‏، تحقیق: موسوی تبریزی، محسن، قم، نور علی نور، ۱۴۲۲ق.
ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة ابن أبی‌الحدید، تصحیح: ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی‏، 1404ق.‏
ابن عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، جامع بیان العلم و فضله، بیروت، دارالکتب، ۱۳۹۸ق.
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏، ۱۳۶۷ش.
ابن‌عربی، محمدبن‌علی، الفتوحات، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن‌ماجه، محمدبن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، محقق: فؤاد عبدالباقی، محمد، بیروت، دارالفکر، 1372ق.
باقری، حمید؛ محمدکاظم رحمان‌ستایش، «کارکردهای نقل روایات اهل سنت در منابع شیعی با تکیه بر روایات تفسیری»، علوم حدیث، پاییز و زمستان 1387ش، شماره 49، صص 111-152.
بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۵ق.
برقی، احمدبن‌محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة، 1371ش.
بروجردی، سیدحسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، مؤسسه انصاریان، 1416ق.
بیهقی، احمدبن‌حسین، السنن الکبری، قم، دارالفکر، بی‌تا.
ترمذی، محمدبن‌عیسى، سنن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی، ۱۴۰۹ق.
ثعلبى، احمدبن‌ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
ثقفى، ابراهیم‌بن‌محمد، الغارات، تهران، انجمن آثار ملى‏، 1395ق.‏
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، 1389(الف).
______________، تسنیم، قم، اسراء، 1388ش(الف).
______________، توحید در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
______________، حیات حقیقی انسان در قرآن، قم، اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
______________، سیره رسول‏اکرم (ص) در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش(ب).
______________، شریعت در آینه معرفت، قم، اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.
______________، شمیم ولایت، قم، اسراء، 1388ش(پ).
______________، قرآن در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش(ت).
______________، نزاهت قرآن از تحریف، قم، اسراء، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.
_____________، وحی و نبوت در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش(ث).
ــــــــــــــــــــــ، همتایی قرآن و اهل‌بیت (ع)، قم، اسراء، ۱۳۸۹ش(ب).
حائرى تهرانی، على، مقتنیات الدّرر و ملتقطات الثمر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1377ش.
حرّ عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1409ق.
خطیب بغدادی، محمدعجاج، السنـة قبل التدوین، الطبعـة السابعة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۹ق.
ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.
زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، بیروت، دار الکتاب العربی‏، چاپ سوم، 1407ق‏.
سابق، سید، فقه السنـة، بیروت، دار الکتاب، ۱۳۹۷ق.
سبزواری، عبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه اهل بیت، 1409ق.
سیدرضی، محمدبن‌حسین، نهج البلاغه، تصحیح: صالح، صبحی، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
سیوطى، جلال‌الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ‏قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى‏، 1404ق.
شهرستانی، علی، وضوء النبی، قم، المؤلف، ۱۴۱۵ق.
شهیدثانى، زین‌الدین بن‌على، منیة المرید، ‏قم، مکتب الإعلام الإسلامی‏، 1409ق‏.
صنعانى، عبدالرزاق بن‌همام‏، تفسیر القرآن العزیز المسمى تفسیر عبدالرزاق، بیروت‏، دار المعرفة، ۱۴۱۱ق.
طباطبایى، سید محمدحسین، المیزان فى تفسیر القرآن‏، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏‏، چاپ دوم، ‏1390ق.
طبرانى، سلیمان‌بن‌احمد، التفسیر الکبیر، اردن، دار الکتاب الثقافی‏، ۲۰۰۸م.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران، ناصرخسرو، ‏1372ش.
طبرى، محمدبن‌جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۲ق.
طوسى، محمدبن‌حسن، ‏التبیان فی تفسیر القرآن،، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بی‌تا.
عروسی حویزی، عبدعلى بن‌جمعه، نور الثقلین، قم، اسماعیلیان‏، 1415ق.
علوی، علی‌بن‌محمد، دفع الارتیاب عن حدیث الباب، قم، دارالقرآن الکریم، بی‌تا.
عینی، بدرالدین، عمدة القاری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
غزالى، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربى، بی‌تا.
فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله‏، کنز العرفان فى فقه القرآن‏، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
فخر رازی، محمدبن‌عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربى‏، 1420ق.
فضل‌الله، سیدمحمدحسین، من وحى القرآن‏، بیروت، دار الملاک، 1419ق.‏ ‏
فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، دانشگاه تهران، موسسه چاپ و انتشارات،  ۱۳۶۹ش.
قاسمی، جمال الدین، محاسن التأویل، بیروت، دارالکتب العلمیة، ‏۱۴۱۸ق.
قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
کاشانى، ملا فتح‌الله‏، زبدة التفاسیر، قم، بنیاد معارف اسلامى‏، 1423ق‏.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
کوفى، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ‌تهران، ‏مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، ‏۱۴۱۰ق.
متقی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ‏دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.
معرفت، محمدهادی، التفسیر الأثری الجامع‏، قم، التمهید، 1387ش.
مفید، محمدبن‌محمد، الامالی، مصحح: استاد ولی، حسین؛ غفاری، علی اکبر، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
ناجی‌صدره، طاهره، موسوی، سیدمحسن، نورائی، محسن، یدالله پور، محمدهادی، «بررسی مبانی فقه الحدیث استاد جوادی آملی با تمرکز بر تفسیر تسنیم»، مطالعات فهم حدیث، بهار و تابستان 1396ش، 3 (2)، صص55-77.
نفیسی، شادی، درایة الحدیث، تهران، سمت، ۱۳۹۲ش.
_________، علامه طباطبایی و حدیث، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
نهاوندى، محمد، نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن‏، قم، موسسة البعثة، 1386ش‏.
نیشابوری، مسلم‌بن‌حجّاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
نیل‌ساز، نصرت، جلیلیان، سعید، «مبانی فقه الحدیثی علامه طباطبایی در تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن»، مطالعات فهم حدیث، 1395ش، 2 (2)، صص 151-173.
واعظ‌زاده خراسانی، محمد، «مصاحبه با آیت‌الله استاد حاج شیخ محمد واعظ‌زاده خراسانی»، نشریه حوزه، سال بیست و چهارم، 1386ش، ش۱۴۱، صص19-52.