نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 داشجوی دکتری تفسیر تطبیقی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

در میان احادیث معتبر تفسیری – که اغلب از مقام عصمت و امامت معصومین (ع) متأثرند – مواردی مشاهده می‏ شود که در آن‌ها پیامبراکرم (ص) و ائمه هدی (ع)، نه لزوماً با اتّکا به مقام عصمت و علم شخصی خود، بلکه با دقت و تدبّر در واژگان قرآن و استناد به آن‌ها، به برداشت‏ های لطیفی نایل شده‏ اند و این قبیل برداشت‏ ها را از پیروان خود نیز انتظار داشته‏ و گاه، آنان را با عبارات سؤالی- تعجبی مانند: «أما تَقرَأ هذِه الآیَة...؟! أما قَرأتَ...؟! أما قَرَأتَ هذه الآیة؟! اما سَمِعتَ اللهَ یَقوُل؟!» و ... بابت نداشتن این قبیل برداشت‏ها از قرآن، مورد استفهام و احیاناً بازخواست قرار داده‏اند. بازشناسی گونه‌هایی از این احادیث – که در واقع، مصادیقی از «تدبّر» معصومین (ع) در قرآن می‏ باشند و نه تفسیر و تأویل – از آن‌جا که روش‏ ها و الگوهای شایسته‏ ای را در اختیار علاقمندان به تدبّر در قرآن قرار می‏دهد، بسیار حائز اهمیت است. مقاله حاضر، با روش اکتشافی- تحلیلی و با جستجو در تفاسیر روایی، در پی پاسخ به این سؤال است که چه گونه‏‌هایی از تدبّر در قرآن را می‏توان در لابلای احادیث تفسیری معصومین بازشناسی و بسان روش‏ ها و الگوهای تدبّر معرفی کرد. گونه‏ های بازیابی شده عبارتند از: نکته‏‏‏‏‏ یابی از تقدیم‏ و ‏تاخیر کلمات؛ توجه به آیات پسین به منظور دستیابی به معانی واژگان؛ نکته‏‏‏‏‏ یابی از ساختار زبانی واژه ‏ها؛ تبیین آیات با یکدیگر؛ تدبّر در پرتو مخاطبه با قرآن؛ تدبّر‏ در قالب دعا و ....

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابن‏ابی‌حاتم، تفسیر القرآن العظیم، عربستان، مکتبه نزار، 1419ق.
ابن‏ عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و‏التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1420ق.
ابن‏ منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب. قم، ادب الحوزه، 1405ق.
اخوت، احمدرضا، آموزش روش‏های تدبر در قرآن (دوره ده جلدی)، تهران، نشر قرآن و اهل بیت نبوت (ع)، 1382ش.
بابایی، علی اکبر و ‏دیگران، مکاتب تفسیری، قم، پژوهشگاه حوزه و‏ دانشگاه، 1381ش.
بازرگان، عبدالعلی، متدولوژی تدبر در قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1374ش.
بحرانی، سید‏هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن. تهران، بنیاد بعثت، 1415ق.
بصیرتی برزکی، مریم، گونهشناسی و ‏اعتبارسنجی روایات تفسیری محمد بن سنان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، 1394ش
بیستونی، محمد، تدبر درقرآن، شامل زمینه‏ها، کلیدها، اصول، قم، بیان جوان،  1337ش.
بیضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و‏أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1418ق.
پورکبیریان، زهرا، گونهشناسی و‏ تحلیل روایات تفسیری ذیل آیات 51 تا 75 سوره نساء، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، 1394ش.
تمیمى آمدى، عبدالواحد، ‏‏تصنیف غرر الحکم و ‏درر الکلم‏، قم،‏ دفتر تبلیغات‏ اسلامی، 1366ش.
ثعالبی مالکی، عبدالرحمن بن محمّد، تفسیر ثعالبی (الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
جلالی کندری، سهیلا؛ امینی فریده، «گونه‏شناسی روایات امام حسن مجتبی»، حدیثپژوهی، سال ششم، بهار و‏تابستان 1393ش، شماره 11، صص 240-260
___________؛ ‏میثاقی، عذرا، «گونه‌های روایات تفسیری امام سجّاد (ع) در حوزه تعیین مصداق»، مطالعات قرآن و‏حدیث، دوره 4، سال1390ش، شماره 8، صص27-66
حر عاملی، محمد بن حسن‏، تفصیل وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ دوّم، 1414ق.
حسکانى، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، سازمان چاپ و ‏انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، 1411ق.
حویزى، عبدعلى بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
خاکپور، حسین، «گونه‌شناسی روایات تفسیری امام صادق (ع)»، قرآنپژوهی حسنا، 1391ش، شماره 12، صص91-121
خالدی، هانی، بررسی سندی و ‏گونهشناسی روایات تفسیری سوره اسرا (آیه 1تا 14) و‏ آموزه‏های ‏تربیتی آنها، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، 1396ش.
خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلوه، تهران، مؤسسه تنظیم و ‏نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم، 1373ش.
خوشدونی، مهدی، گونه‌پژوهی تحلیلی روایات تفسیری ثقه الاسلام کلینی در اصول کافی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران 1396ش.
خوش‌منش، ابوالفضل، «تدبر در قرآن اصلی بنیادین در تعامل با کلام‌الله مجید»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، زمستان 1387ش، شماره 1، صص146-185
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
راد، علی، گونهشناسی احادیث قرآنی امامیه، قم، دارالحدیث، 1397ش.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: ندیم مرعشلی، بیروت، دارالکاتب العربی، 1412ق.
رستم‌نژاد، مهدی، «گونه‌شناسی روایات تفسیرى»، حسنا، 1388ش، شماره1، صص 48-60
ساروخانی، باقر، دایره المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1380ش.
سیدرضی، محمدبن حسین، نهج البلاغه، قم، دار الهجرة، 1414ق.
سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دمشق، دارالمعرفه، 1365ش.
___________، الاتقان فی علوم القرآن، دمشق، دار ‏ابن‏کثیر، 1422ق.
صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، مؤلف، 1419ق.
___________، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، فرهنگ اسلامی، 1365ش.
صدوق، محمد بن على، التوحید،‏ قم، جامعه مدرسین‏، 1398ق.
صفری، علی، بررسی روایات تفسیری سوره آل‏عمران در مهمترین تفاسیر مأثور شیعه و‏اهل سنت، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، 1387ش
طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1397ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379ق.
عابدی، احمد؛ خاکپور، حسین، «گونه‏ها و‏ روش‏های تفسیر امام علی (ع) در روایات تفسیری اهل سنت»، پژوهشنامه علوی، 1390ش، شماره 1، صص 22-40
عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، جاویدان، 1350ش.
غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، انتشارات علمی ‏فرهنگی، ۱۳۵۱ش.
فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1420ق.
قرطبی، محمد بن احمد. الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطایف الاشارات، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، بی‏تا.
کافیجی، محمد بن سلیمان، التیسیر فی قواعد علم التفسیر، قاهره، مکتبه القدسی، بی‌تا.
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1365ش.
کوهی، عادله و ‏دیگران، «گونه‌شناسی روایاتِ معناشناخت واژگان قرآن»، مجله تفسیر اهل‏بیت، دوره 2، 1393ش، شماره 2، صص120-141
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
محفوظی، سیدیوسف؛ بستانی، قاسم؛ باجی، نصره، «گونه‌شناسی و‏ روش‌شناسی روایات تفسیری امام باقر (ع)»، سراج منیر، دوره 6، 1394ش، شماره 20، صص86-119
محمدعلی‏نژاد، روح الله، «تدبّر در فهم قرآن»، سراج منیر، دوره 6، 1394ش، شماره 20، صص150-173
مدرّسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبّی الحسین، 1419ق.
مرادی زنجانی، حسین، روش‏ها و ‏شیوه‏های تدبّر در قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و ‏دانشگاه، 1398ش.
____________؛ ‏رحمانی‏ زاده، حسین، «مخاطبه با کلام الله، رکن اصلی ترتیل»، مشکوه، تابستان1394ش، شماره 127، صص50 تا 69
مراغى، احمد بن مصطفى، تفسیر مراغی، بیروت، احیاء التراث العربی، بی‏تا.
مصلائی‏ پور یزدی، عباس؛ دیمه کارگراب، محسن، «گونه‌شناسی روایات تفسیری امام رضا (ع)»، حدیث پژوهی، 1389ش، شماره3، صص75-96
ملاحویش آل غازى، عبدالقادر، بیان المعانى، دمشق، مطبعه الترقى، 1382ق.
مهریزی، مهدی، «روایات تفسیری شیعه، گونه‌شناسی و ‏حجیت»، علوم حدیث، دوره 15، 1389ش، شماره 1، صص4-34
موسوی، سیدمحسن؛ خلیلی، میثم، «گونه‌شناسی روایات تفسیری در فضیلت امام حسین (ع)»، حدیث حوزه، 1395ش، شماره۱۳، صص 93-114.
ناصح، علی‌احمد؛ بهرامی، فریده، «گونه‌شناسی روایات تفسیری اهل ‌بیت (ع) در سوره لقمان»، حسنا، دوره ۸، ۱۳۹۵ش، شماره ۲۹ و۳۰، صص193-214
نقی پورفر، ولی الله، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، تهران، اسوه، 1392ش.
نوروزی، مجتبی؛ برادران، مجید، «گونه‌شناسی و ‏روش‌شناسی روایات تفسیری حضرت زهرا سلام الله علیها»، سفینه، 1393ش، شماره 43، صص26-44
نیشابورى، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و ‏رغائب الفرقان، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
وحدتی شبیری، سیده زینب، «تحلیل و‏ گونه‌شناسی روایات تفسیری معصومین (ع)»، حدیث و‏ اندیشه، دوره 8، 1392ش، شماره 15، صص177-192