نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

افتراق‌ روایات مکان و سبب نزول سوره‌ی انسان، شکاف تفسیری را بین پژوهشگران فریقین ایجاد کرده و آنان را به انفعال و عدم استفاده از روایات یکدیگر واداشته است. تفسیرپژوهان برای تشخیص درستی و صحت روایات مربوط به این سوره به بررسی‌های متعدد سندی و متنی اقدام کرده‌اند. با این وجود، این سؤال مطرح می‌شود که چه روشی برای ارائه تفسیری مطابق با واقع در جهت تشخیص کیفیت افتراق مناسب است. در این مقاله با مقایسه روش‌های مختلف، روش مقایسه و تحلیل روایات به عنوان یکی از روش‌های مناسب برای تشخیص کیفیت افتراق و ارائه تفسیری مطابق با واقع انتخاب شد. از این‌رو، این نوشتار در مقام چنین رویکردی، به دنبال مهمترین تفاسیر مأثور فریقین، نور الثقلین و الدرّ المنثور بوده است تا زمینه‌ی بهره‌برداری بیشتر از تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت را فراهم کند. با بررسی‌های انجام شده چنین به نظر می‌رسد که افتراقی از نوع تعارض در روایات کتاب الدرّ المنثور مطرح بوده، چنانکه روایات نور الثقلین همسو با یک طرف قضیه است، اما پس از حل این مسئله در کتاب الدرّ المنثور، نتیجه‌ی آن هم‌راستا با روایات نور الثقلین خواهد بود. این تحقیق به اشتراک در باب مکان و سبب نزول در دو تفسیر معتقد است و روایات نزول این سوره در مکه را بر اساس جو سیاسی و فشارهای حاکم بر راوی می‌داند. تفاوت سبب‌های نزول ارائه شده نیز از باب بیان مصادیق آیه، تسامح در لفظ نزول و هم‌زمانی و هم‌راهی اصحاب با پیامبر (ص) در هنگام نزول آیات است.

کلیدواژه‌ها

ابن أبی‌شیبة کوفی، أبوبکر عبدالله بن محمد، المصنف، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
ابن سعد، غزوات الرسول و سرایاه، بیروت، دار بیروت، 1401ق.
ابن شبه نمیری، أبوزید، تاریخ المدینة المنورة، لبنان، دار الفکر، 1410ق.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبیطالب (ع)، قم، علامه، 1379ش.
ابن‌ضریس، أبوعبدالله محمد بن أیوب، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینة، دمشق، دار الفکر، 1408ق.
ابن‌عساکر، أبوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، لبنان، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1419ق.
ابن‌کثیر، إسماعیل، البدایة و النهایة، لبنان، دار إحیاء التراث العربی، 1408ق.
أبوعبید، قاسم بن سلام هروی، غریب الحدیث، حیدر آباد، مطبعة دائرة المعارف العثمانیة، 1384ش.
بابایی، علی اکبر، «تأملی در «الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور» و امتیازها و کاستی‌های آن»، بهار و تابستان 1385، حدیث و اندیشه، ش 1، صص 52-71.
بهایی، محمد بن حسین، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1429ق.
بیهقی، أحمد بن حسین، دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشریعة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ق.
____________، شعب الإیمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410ق.
پاکتچی، احمد، روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389ش.
ثعلبی، أبو إسحاق أحمد بن محمد، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن (تفسیر الثعلبی)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1409ق.
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: أبوالفضل دمیاطی، قاهرة، دارالحدیث، 1427ق.
زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب والمستعربین و المستشرقین،چاپ پنجم، بیروت، دار العلم للملایین، 1980م.
سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علم القرآن، بیروت، دار الفکر،1040ق.
___________، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، بیروت، دار الفکر، 1993.
___________، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1971.
___________، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، تحقیق: عبد الله بن عبدالمحسن ترکی با همکاری، القاهرة، مرکز هجر بحوث و دراسات العربیة و الإسلامیة، 1424ق.
___________، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم‏، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى‏، 1404ق‏.
سید ابن طاووس، علی بن موسى، سعد السعود للنفوس، قم، منشورات رضى، 1363ش.
شافعی، کمال الدین محمد بن طلحة، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، تحقیق: ماجد ابن أحمد العطیة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
صدوق، محمد بن على‏، الخصال‏، تحقیق: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین‏، 1362ش‏.
___________، الأمالی، تهران‏، کتابچى‏، 1376ش‏.
طبرانی، أبوالقاسم سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، بی‌تا.
طبرسى، احمد بن على‏، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضى‏، 1403ق‏.
طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران‏، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم‏، 1372ش‏.
عروسى حویزى، عبدعلى بن جمعه، تفسیر نور الثقلین‏، قم‏، انتشارات اسماعیلیان‏، 1415ق‏.
قاسم پور، محسن و مریم‌پور افخم، «روش‌شناسی فقه الحدیثی صاحب معالم در کتاب منتقی الجمان»، 1394ش، کتاب قیم، سال پنجم، صص 139-161.
قشیری، عبدالکریم، تفسیر القشیری، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ سوم، 2010م.
قطبی، ثریا و حمید باقری و زهرا رضایی، «راوی‌شناسان متقدّم اهل سنّت و نقد متنی حدیث»، علوم حدیث، پاییز 1395، دوره 21، شماره 81، صص 126-145.
قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر قمی‏، طیب‏، قم، دار الکتاب‏، 1404ق.‏
مسلمی، علی، «بررسی تطبیقی روایات تفسیری تفاسیر نورالثّقلین و درّالمنثور در سوره‌ی واقعه از نظر سند، متن و شکل تحلیل»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1390ش.
کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، قم‏، دار الحدیث‏، 1429ق.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجرة، 1410ق.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1386ش.
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، دار المفید، 1413ق.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: أحمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
مقریزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی (ص) من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420ق.
نحَّاس، أحمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ، کویت، بی‌نا، بی‌تا. 
واحدی نیشابوری، أبوالحسن علی بن أحمد، أسباب النزول، قاهرة، مؤسسه حلبی، 1388ق.
واقدی،محمد بن عمر، کتاب المغازی، قم، نشر دانش اسلامی، 1405ق
یعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، لبنان، دار صادر،‌ بی‌تا.