نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
چکیده
وجود مؤلفه «عدم شذوذ» در تعریف حدیث صحیح نزد اهل سنت، سبب اهمیت حدیث شاذّ نزد ایشان شده است؛ چه آن‌که حدیث شاذ در زمره احادیث ضعیف و مردود جای می‌گیرد. مطالعه منابع موجود، حکایت از وجود سه معنا از حدیث شاذ نزد ایشان دارد. این معانی به لحاظ تاریخی به ترتیب از شافعی (م204ق)، حاکم نیشابوری (م 405ق) و شاگردش ابویَعلی خلیلی قزوینی (م 446ق) ارائه شده است. بررسی آثار درایه در دوره‌های متأخر و معاصر، نشان از پذیرش نظر شافعی و رد دو تعریف دیگر دارد. پرسشی که در این‌باره اهمیت می‌یابد اینکه سبب تفوق تعریف شافعی بر سایرین چیست؟ این نظر از کدام زمان و به دست کدام عالم ترجیح داده شده است؟ بررسی آثار درایه‌ای موجود حاکی از آن است که تلاش‌های ابن صلاح شَهرُزوری (م 643ق) در این خصوص مؤثر بوده است. داوری وی در این‌باره، از یکسو ناظر به صحیح بخاری و از سوی دیگر متأثر از نتایج نامطلوب حاصل از دو تعریف دیگر است. مؤلفه «تفرّد راوی ثقه» در تعریف حاکم نیشابوری و «تفرّد راوی» در تعریف خلیلی قزوینی، سبب می‌شود تا متفرّدات راویانِ ثقه یا مطلق متفرّدات راویان در صحیح بخاری در زمره احادیث شاذّ جای گیرد. امری که با جایگاه ویژه این کتاب نزد اهل سنت ناهمگون است. از این رو ابن صلاح که خود بدین نکته تصریح دارد، آن را دلیل ترجیح نظر شافعی اظهار کرده است.
کلیدواژه‌ها
ابن ابی یَعلی، طبقات الحنابلة، تصحیح» محمد حامد الفقی، قاهرة، مطبعة السنة المحمدیة، بی‌تا.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تغلیق التعلیق، تحقیق: سید عبدالرحمن موسی قزقی، بیروت، المکتب الإسلامی و دار عمار، 1405ق.
____________، تهذیب التهذیب، بیروت، دار الفکر، 1404ق.
____________، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1390ق.
____________، نُزهة النظر فی توضیح نُخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، تحقیق: عبدالله بن ضیف الله رحیلی، ریاض، 1422ق.
____________، النکت علی کتاب ابن صلاح، تحقیق: مسعود عبد الحمید سعدنی و محمد فارس، بیروت، دار الکتاب العلمیة، 1414ق.
____________، هدی الساری (مقدمة فتح الباری بشرح صحیح البخاری)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1408ق.
ابن حجر هیتمی، احمد، الصواعق‌المحرقة فی الرد على أهل البدع والزندقة، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، مکتبة القاهرة، 1385ق.
ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمة ابن‌خلدون، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
ابن دقیق العید، تقی الدین، الإقتراح فی بیان الإصطلاح، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
ابن رجب حنبلی، عبدالرحمن بن احمد، شرح علل الترمذی، تصحیح: نورالدین عتر، دار الملاح للطباعة والنشر، 1398ق.
ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن شهرزوری، مقدمة ابن الصلاح، تصحیح: صلاح بن محمد بن عویضة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1416ق.
ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
ابن ملقن، عمر بن علی، التذکرة فی علوم الحدیث، تحقیق: علی حسن علی عبدالحمید، عمان، دار عمار، 1408ق.
ابوبکر ابن العربی، عارضة الأحوذی شرح الترمذی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، رسالة أبی داود فی وصف سننه، تحقیق: محمد صباغ، بیروت، دار العربیة، بی‌تا.
احمد بن حنبل، مسند أحمد، بیروت، دار صاد، بی‌تا.
ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، تحقیق: عبدالسلام هارون، مصر، دار القومیة، 1384ق.
اسدحیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، بیروت، 1403ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401ق.
بلقینی، عمر بن رسلان، محاسن الإصطلاح، تحقیق: عائشة عبدالرحمن (بنت الشاطئ)، قاهره، دار المعارف، بی‌تا.
بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة فی علم الدرایة، چاپ شده در رسائل فی درایة الحدیث (ج1)، به کوشش ابوالفضل حافظیان، قم، دار الحدیث، 1424ق.
بیهقی، احمد بن حسین، معرفة السنن والآثار، تحقیق: سید حسن کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تصحیح: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، 1403ق.
حاجی خلیفه، مصطفی‌بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، بیروت، 1410ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، معرفة علوم الحدیث، بیروت، منشورات دار الآفاق الحدیث، چاپ چهارم، 1400ق.
حسن بن زین الدین، معالم الدین، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1417ق.
_____________، مُنتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح والحسان، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه نشر إسلامی، 1362ش.
خطّابی، حمد بن محمد، معالم السنن، تحقیق: محمد راغب الطباخ، حلب، المطبعة العلمیة، 1351ق.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایة فی علم الروایة، تحقیق، احمد عمر هاشم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.
___________________، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.
خلیلی قزوینی، ابویعلی خلیل بن عبدالله، الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث، تحقیق: محمدسعید بن عمر ادریس، ریاض، مکتبة الرشد، 1409ق.
دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، تحقیق: مجدی بن منصور سید شوری، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.
دارمی، عبدالله بن الرحمن، سنن الدارمی، دمشق، مطبعة الإعتدال، 1349ق.
ذهبی، محمد بن احمد، الموقظة فی علم مصطلح الحدیث، تحقیق: علی بن احمد دازحی، صعدة، مکتبة ابن تیمیة، 1428ق.
سبحانی، جعفر، أصول الحدیث، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1416ق.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، التوضیح الأبهر لتذکرة ابن الملقن فی علم الأثر، ریاض، أضواء السلف، بی‌تا.
____________________، فتح المغیث بشرح ألفیة الحدیث، تحقیق، عبدالکریم الخضیر و محمد بن عبدالله بن فهید، ریاض، دار المنهاج، 1426ق.
سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق: ابوقتیبة نظر محمد فاریابی، بیروت، مکتبة الکوثر، 1415ق.
_____________، تنویر الحوالک، تحقیق: محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الرسالة، تحقیق: أحمد محمد شاکر، بیروت، المکتبة العلمیة، بی‌تا.
شافعی، محمد بن ادریس، کتاب الأم، بیروت، دار الفکر، 1403ق.
شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایة، قم، بوستان کتاب، 1423ق.
صبحی صالح، علوم الحدیث ومصطلحه، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ پنجم، 1984م.
صدر، سید حسن، نهایة الدرایة، تحقیق: ماجد غرباوی، قم، نشر المشعر، بی‌تا.
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
طحان، محمود، تیسیر مصطلح الحدیث، ریاض، مکتبة المعارف، 1431ق.
عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، 1401ق.
عبدالقادر مصطفی عبدالرزاق، الشاذ والمنکر وزیادة الثقة، موازنة بین المتقدمین والمتأخرین، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1426ق.
عونی، حاتم بن عارف، المنهج المقترح لفهم المصطلح: دراسة تأریخیة تأصیلیة لمصطلح الحدیث، ریاض، دار الهجرة، 1416ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، تحقیق: محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسه رسالة، 1426ق.
قسطلانی، احمد بن محمد، إرشاد الساری فی شرح البخاری، بولاق، مطبعة الأمیریة، 1305ق.
مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة، قم، مؤسسة آل البیت، 1411ق.
مزّی، یوسف، تهذیب الأحکام، تحقیق: بَشّار عَوّاد معروف، بیروت، مؤسسه رسالة، 1406ق.
مسلم بن حجّاج، صحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
مغلطای، ابوعبدالله علاء الدین، إصلاح کتاب ابن الصلاح، تحقیق: ناصر عبدالعزیز فرج احمد، ریاض، دار أضواء السلف، 1428ق.
میرداماد، محمدباقر بن محمد، الرواشح السماویة، تحقیق: نعمت الله جلیلی، قم، دار الحدیث، 1422ق.
نفیسی، شادی، درایة الحدیث: بازپژوهی مصطلحات حدیثی در نگاه فریقین، تهران، سمت و دانشکده علوم حدیث، چاپ هفتم، 1391ش.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع: شرح المهذب، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
نووی، یحیی‌بن شرف، شرح صحیح مسلم، تحقیق: خلیل میس، بیروت، 1407ق.
وجدی، محمد فرید، دائرة معارف القرن الرابع عشر/ العشرین، بیروت، بی‌تا.
)