نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع).
2 کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)
چکیده
از جمله احادیثی که در جوامع روایی شیعه از حضرات معصومین (ع) درباره حقیقت قرآن کریم نقل شده، حدیث «الْقُرْآنُ کُلُّهُ تَقْرِیعٌ وَ بَاطِنُهُ تَقْرِیبٌ» است. بررسی کتب حدیثی و تفسیری نشان از اختلاف جدّی فهم دقیق این حدیث در میان علمای بزرگ شیعه دارد تا جایی که یکدیگر را نفی می‌کنند. این تحقیق به دنبال آن است تا با تکیه بر دانش «نقد الحدیث» و «فقه الحدیث» و با روشی توصیفی- تحلیلی به بررسی دلالت متنی این حدیث بپردازد و فهم مناسبی از آن ارائه نماید. البته در این راستا از بررسی‌های سندی و رجالی نیز به تناسب بحث، استفاده شده است. نگارنده پس از جرح و تعدیل آراء موجود در این زمینه، معتقد است که فهم دقیق و نظر صائب که اولین‌بار توسط علامه طباطبایی در تفسیر المیزان مطرح گردیده، آن است که این حدیث به نوعی هم‌خانواده‌ی احادیث ظهر و بطن قرآن کریم محسوب می‌شود و به مرتبه‌ی إحکام و تفصیل قرآن کریم اشاره دارد.
کلیدواژه‌ها
قرآن کریم.
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
اخوت، احمدرضا، مقدمات تدبر در قرآن، تهران، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت (ع)، 1393ش.
ادلبی، صلاح‌الدین بن احمد، منهج نقد المتن عند علماء الحدیث النبوی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، 1403ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه (ع)، تبریز، بنی هاشمی، 1381ق.
ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
اشکوری، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش.
ایزدی، مهدی، مقاله «نقد و فهم حدیث از منظر شیخ بهایی»، مجله تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال9، شماره2، 1391ش
_________، روش‌شناسی نقد متن حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق )ع)، 1394ش.
بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثه، 1374ش.
بحرانی اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال، قم، مؤسسه امام مهدی (ع)، 1413ق.
برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371ق.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتب الاسلامی، 1410ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، 1409ق.
_________________، الفصول المهمة فی اصول الائمة (ع)، قم، موسسه معارف اسلامی امام رضا (ع)، 1418ق.
حکیمی، محمدرضا، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380ش.
حلوانی، حسین بن محمد، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، قم، مدرسه امام مهدی (ع)، 1408ق.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1421ق.
حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلی الصواب (للدیلمی)، قم، شریف رضی، 1412ق.
_______________، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1408ق.
راوندی کاشانی، فضل‌الله بن علی، النوادر، قم، دار الکتاب، بی‌تا.
ربانی، محمدحسن، دانش درایة الحدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1380ش.
____________، دانش فقه الحدیث، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، 1395ش.
____________، اصول و قواعد فقه الحدیث، قم، بوستان کتاب، 1383ش.
سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1419ق.
سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، 1421ق.
سید رضی، محمد بن حسین، المجازات النبویة، قم، دار الحدیث، 1422ق.
__________________، نهج البلاغه (للصبحی صالح)، قم، دار الهجرة، 1414ق.
شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار (للشعیری)، نجف، مطبعة الحیدریة، بی‌تا.
شهیدثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایة فی علم الدرایة، قم، مکتب آیت الله مرعشی نجفی، 1408ق.
صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت، دار العلم للملایین، 1988م.
صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، 1362ش.
_______________، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، قم، مکتب آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق.
طباطبائی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام (از دیدگاه تشیع)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1388ش.
__________________، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
__________________، البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1427ق.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق.
طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1373ش.
_______________، عدة الاصول، قم، مؤسس آل البیت لإحیاء التراث، 1417ق.
علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل امیر المؤمنین (ع)، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.
علی بن الحسین (علیهما السلام)، الصحیفه السجادیه، قم، دفتر نشر الهادی، 1376ش.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، 1380ق.
غفاری، علی‌اکبر، دراسات فی علم الدرایة (تلخیص مقباس الهدایة)، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1384ش.
فائز، قاسم، آشنایی با حدیث شیعه، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1395ش.
فضلی، عبد الهادی، اصول الحدیث، بیروت، مرکز الغدیر للدراسات و النشر و التوزیع، 1430ق.
فقهی‌زاده، عبد الهادی، پژوهشی در نظم قرآن، تهران، جهاد دانشگاهی، 1374ش.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه‌ی امیر المؤمنین (ع)، 1406ق.
__________________، تفسیر الصافی، تهران، مکتبۀ الصدر، 1415ق.
__________________، الأصفی فی تفسیر القرآن، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، 1418ق.
قاسمی، محمد جمال الدین، قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
قربانی لاهیجی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، قم، انصاریان، 1416ق.
قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371ش.
قمی، عباس، سفینة البحار، قم، اسوه، 1414ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، 1404ق.
قمی مشهدی، محمد، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت ارشاد، 1368ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
کمالی دزفولی، سید علی، قرآن ثقل اکبر، قم، اسوه، 1372ش.
لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، 1376ش.
مؤدب، سید رضا، درس‌نامه درایة الحدیث، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، 1383ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (ع)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
____________، زاد المعاد- مفتاح الجنان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1423ق.
محمد قاسمی، حمید، تمثیلات قرآن، قم، اسوه، 1382ش.
محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین (ع)، 1419ق.
مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1362ش.
مسعودی، عبدالهادی، وضع و نقد حدیث، تهران، سمت، 1388ش.
_____________، روش فهم حدیث، قم، گل‌ها، 1392ش.
مشکینی اردبیلی، میرزا ابوالحسن، وجیزة فی علم الرجال، ترجمه و تحقیق: سید مجتبی عزیزی، میثم مطیعی، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1393ش.
معارف، مجید، شناخت حدیث (مبانی فهم متن- اصول نقد سند)، تهران، مؤسسة فرهنگی نبأ، 1387ش.
_________؛ پیروزفر، سهیلا، آشنایی با علم حدیث، تهران، سمت، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، 1393ش.
معماری، داود، مبانی و روش‌های نقد متن حدیث از دیدگاه اندیشوران شیعه، قم، بوستان کتاب، 1384ش.
مهنا، عبدالله علی، لسان اللسان: تهذیب لسان العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق.
نخلی، سید حسین ، کلیاتی در علم حدیث، قم، وزارت ارشاد، 1381ش.
نصیری، علی، درس‌نامه علم حدیث، قم، سنابل، 1384ش.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، نشر صدوق، 1397ق.
نقیب‌زاده، محمد، احتباک و آثار معنایی آن در قرآن، دوفصلنامه‌ی قرآن‌شناخت، دوره ششم، ش11، 1392ش.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، 1414ق.
نهاوندی، محمد، نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، موسسه البعثه، مرکز الطباعه و النشر، 1386ش.
واعظ‌زاده خراسانی، محمد، المعجم فى فقه لغة القرآن و سر بلاغته، مشهد، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى، 1388ش.
هاشمی خویی، میزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ترجمه: حسن حسن‌زاده آملی و محمدباقر کمره‌ای،تهران، مکتبة الاسلامیة، 1400ق.
هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم، الهادی، 1405ق.
)