نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه مذاهب اسلامی تهران

2 استاد دانشگاه تهران

چکیده

 بینامتنیت روشی جهت فهم دقیق­تر متون است که به بررسی روابط بین متن­ها می­پردازد و بر آن است که بیان کند هر متن و گوینده­ای متأثر از دیگر متون و گویندگان سابق یا هم­زمان، بوده و آگاهانه یا ناخودآگاه از کلام و اندیشه­ی آنها بهره­مند گشته است. امام علی (ع) در نهج­البلاغه، گاهی واژگان و عباراتی از متون قبلی (اعم از قرآن، احادیث نبوی (ص)، أمثال و اشعار عربی) را در خطبه­ها، نامه­ها و کلمات قصار خویش وارد ساخته و در برخی موارد با الهام از مفاهیم و آموزه­هایشان، محتوا و مضامین را در کلام خویش تداعی می­سازد. با بهره­گیری از روش فوق و به جهت فهم دقیق­تر سخن امام (ع) ناچاریم که روابط بین سخن امام (ع) و این متن­ها را تشخیص دهیم. در نهج­البلاغه حدود 220 ضرب­المثل آمده که امام (ع)، تعداد معدودی از آنها را از دیگران اخذ و نقل کرده است. در این مقاله برآنیم تا برخی از این نوع ضرب­المثل­ها را از منظر روابط بینامتنی مورد بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ دهیم که اولاً بینامتنیت أمثال عربی در نهج­البلاغه از کدام نوع است؟ و ثانیاً کاربرد این روش برای فهم حدیثِ امام (ع) چه تأثیری دارد؟ بر این اساس ابتدا با روش توصیفی- تحلیلی تمامی ضرب­المثل­هایی که امام (ع)، گوینده­ی نخستینِ آن نبوده را استخراج و بعد با بررسی پیشینه و معنای آن مَثَل، ارتباط آن را با کلام امام (ع) تشخیص می­دهیم. بینامتنیت به سه گونه­ی نفی جزئی، نفی متوازی و نفی کلی تقسیم می­شود. از ثمرات بهره­گیری از بینامتنیت تشخیص نوع ارتباط سخن معصوم (ع) با مَثَلِ مشهورِ عربی است و عملیات بینامتنی در این پژوهش نشان می­دهد که بیشترین شکل بینامتنیِ أمثال در نهج­البلاغه، بینامتنیت لفظی از نوع نفی متوازی است که امام (ع) اصلِ الفاظ مَثَل را در سخن خود آورده، ولی بین معنای مد نظر گوینده­ی اصلی با سخن خویش نوعی سازش برقرار کرده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابراهیم، محمد ابوالفضل، تحقیق و شرح نهج­البلاغة، بیروت، دارالجبل، 1416ق.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید، ‏ شرح نهج­البلاغة، تصحیح: محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، قم‏، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.
ابن أثیر جزری، نصر الله بن محمد، المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر، تحقیق: محمد محی‌الدین عبد الحمید، بیروت: المکتبة العصریة للطباعة و النشر، 1420ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، تصحیح: جمال‌الدین‏ میردامادی، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، 1414ق.
آلن،گراهام، بینامتنیت، ترجمه: پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز، 1380ش.
اندقانی، هاجر، امثال و حکم نهج­البلاغه و معادل­های فارسی و انگلیسی آنها، قم، انتشارات میثم تمار، 1379ش.
بحرانى‏، میثم بن على بن میثم، شرح‏نهج‏البلاغة (ابن‏میثم)، بی­جا، دفترنشرالکتاب، 1362ش.
بروکلمان، کارل، تاریخ الأدب العربی، ترجمه: عبدالحلیم النجار، القاهرة: دارالمعارف بمصر، بی­تا.
بهمنیار، فریدون، داستان­نامه بهمنیار، تهران: دانشگاه تهران، 1369ش.
........................،« مثل چیست؟»، مجله یغما، 1328ش، سال دوم، شماره 2 و 3.
بیهقى فرید خراسان‏، على بن زید، معارج‏نهج‏البلاغة، تصحیح: محمدتقی دانش­پژوه، قم،کتابخانه عمومى آیةالله‏ مرعشى‏نجفى، 1367ش.
پورنامداریان، محمدتقی، رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، تهران،علمی و فرهنگی، 1368ش.
تفتازانی، سعدالدین، مختصرالمعانی، بی­جا: دارالکتب، بی­تا.
تودوروف، تزوتان، بوطیقای ساختارگرا، ترجمه: محمد نبوی،تهران: نشر آگه، 1382ش.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد، التمثیل و المحاضرة، تحقیق: عبد الفتاح محمد الحلو، بیروت، الدار العربیة للکتاب، 1981م.
جابر، ناصر، «التناص القرآنی فی الشعر العمانی»، مجلة جامعة النجاح للأبحاث (العلوم الإنسانیة)، 2007م، المجلد 21، الرقم 4.
جبر الأسدی، عبدالستار، «ماهیة التناص»، مقال من مجلة ثقافیة فکریة (فکر و نقد المغربیة)، 2000م، الرباط، دارالنشر المغربیة، شماره 28.
جرجانی، عبد القاهر، دلائل الإعجاز فی علم المعانی، القاهرة: مکتبة القاهرة، 1961م.
جعفری، محمد تقی، ترجمه و تفسیر نهج­البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.
جمعه، حسین، المسبار فی النقد الأدبی، دمشق، اتحاد الکتاب العرب، 2003م.
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، 1385ش.
خاقانی، محمد، جلوه­های بلاغت در نهج­البلاغه، تهران، بنیاد نهج­البلاغه، 1376ش.
خضرایی، امین، فرهنگ‌نامه امثال ‌و حکم ایرانی، شیراز، انتشارات نوید، 1382ش.
داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران، انتشارات مروارید، 1383ش.
دهخدا، علی اکبر، لغت­نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
ذوالفقاری، حسن، «تفاوت کنایه با ضرب­المثل»، دوفصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی،1387ش، شماره 10، بهار و تابستان.
رازی، محمد بن ابی بکر، أمثال ‌و حکم، ترجمه: فیروز حریرچی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1391ش.
رستم پور، رقیه، «التناص القرآنی فی شعر محمود درویش»، مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، 1384ش، ش3.
زلهایم، رودلف، الأمثال العربیه القدیمه، ترجمه: رمضان عبد التواب، بیروت، دار الأمانة، 1971م.
ژنت، ژرار، مدخل لجامع النص، ترجمه: عبدالرحمن ایوب، بغداد، دارالشؤون الثقافیة العامة، 1985م.
سالمی، هادیة، التناص فی القرآن دراسة سیمائیة للنص القرآنی، تونس: عام الکتب الحدیث للنشر و التوزیع، 2014م.
سبحانی، جعفر، الأمثال فی القرآن الکریم، قم، مؤسسة الإمام الصادق (ع)، 1420ق.
سیدرضی، محمد بن حسین، ترجمه و شرح نهج البلاغة، مترجم: على نقى‏ فیض الاسلام اصفهانى، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام‏، 1379ش.
.........................................، نهج­البلاغة (للصبحی صالح)، تصحیح: صبحی‏ صالح، قم‏، هجرت، 1414ق.
.........................................، المجازات النبویة، تصحیح: مهدى‏ هوشمند، قم، دار الحدیث، 1422ق.
طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینى اشکورى، تهران، مرتضوى‏، 1375ش.
عزام، محمد، تجلیات التناص فی الشعر العربی، دمشق، منشورات اتحاد الکتاب العرب، 2001م.
..................، شعریة الخطاب السردی. دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب، 2005م.
عسکری، ابوهلال حسن بن عبد الله، جمهرة الأمثال، بیروت، دار الفکر، بی­تا.
علیزاده، عمران، مثل­های مشهور حضرات معصومین (ع)، قم، مکتب اسلام، 1379ش.
غروی، محمد، الأمثال فی نهج­البلاغة، قم، فیروزآبادی، 1401ق.
....................، الأمثال والحکم المستخرجة من نهج­البلاغة، قم، النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، 1407ق.
فیاض، محمد جابر، الأمثال فی القرآن، الریاض، المعهد العالمی للفکر، 1995م.
قائمی­نیا، علیرضا، بیولوژی نص: نشانه شناسی و تفسیر قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393ش.
قطامش، عبدالمجید، الأمثال العربیه، دمشق، دار الفکر، 1988م.
کریستوا، ژولیا، «کلام، مکالمه و رمان» به سوی پسامدرن پساساختارگرایی در مطالعات ادبی، ترجمه: پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز، 1381ش.
کلانتر، سید حسین، امثال البلاغة، قم، حکمت مبین، 1381ش.
کیوان، عبدالعاطی، التناص القرآنی فی الشعر أمل دنقل، القاهرة، مکتبة النهضة المصریة، 1998م.
مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
مسکین، حسن، «الأثر اللسانی فی الدرسات الأبیة»، مقال من مجلة ثقافیة فکریة (فکر و نقد المغربیة)، 2004م، الرباط، دارالنشر المغربیة، الرقم 58(ابریل).
معلوف، لوئیس، فرائد الأدبفرائد الادب فی الامثال و الاقوال السائره عند العرب، بیروت، دارالمشرق، 1973م.
مفتاح، محمد، تحلیل الخطاب الشعری، بیروت، دارالتنویر للطباعة و النشر، 1985م.
...................، المفاهیم معالم: نحو تأویل واقعی، بیروت، المرکز الثقافی العربی- الدار البیضاء، 1999م.
مکارم شیرازى‏، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین (ع) شرح ‏تازه و جامعى‏ بر نهج‏البلاغه، تهران، دارالکتب‏الاسلامیة، 1385ش.
ﻣﮑﺎرﯾﮏ، اﯾﺮﻧﺎرﯾﻤﺎ، دانشنامه‌های نظریه‌های ادﺑﯽﻣﻌﺎﺻﺮ، ترجمه: ﻣﻬﺮان مهاجر، محمد نبوی، تهران، نشر مرکز، 1383ش.
موسی، خلیل، قراءات فی الشعر العربی الحدیث و المعاصر: دراسة، دمشق، منشورات اتحاد الکتاب العرب، 2000م.
میدانی نیسابوری، ابوالفضل احمد ابن محمد، مجمع الامثال، تحقیق: محمد محیى الدین عبد الحمید، بیروت، دار المعرفة، بی­تا.
میرزایی، فرامرز؛ واحدی، ماشاء الله، «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه باهنر کرمان، 1388ش، دوره جدید، شماره 25 (پیاپی 22)، بهار.
وعدالله، لیدیا، التناص المعرفی فی الشعر عز الدین المناصرة، بی­جا، دارالمندلاوی، 2005م.
هاشمی، احمد بن ابراهیم، جواهر الأدب فی أدبیات و إنشاء لغة العرب، تحقیق و تصحیح: لجنة من الجامعیین، بیروت، مؤسسة المعارف، بی­تا.
.......................................، جواهر البلاغة، تصحیح: محمود خورسندی، حمید مسجدسرایی، قم، حقوق اسلامی، 1384ش.
هاشمى خویى، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تصحیح: ابراهیم میانجى، تهران‏، مکتبة الإسلامیة، 1400ق.
Julia kristeva, semiotike mouton publisher,the hugue, the netherland, great Britain, 1970.