نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تطور و تحول دلالی واژه‌ها، از عوامل اصلی پیدایش غریب‌الحدیث و ایجاد اختلاف در معنا و مقصود حدیث در بین دانشمندان است؛ به این معنا که برخی واژه‌ها به مرور زمان معنای اولیه خود را از دست داده و در معنای جدیدی استعمال شده‌اند. غفلت از این نکته و تبیین حدیث بر اساس معنای متحول شده، باعث شده است که راویان حدیث و مفسران، در برخی موارد از معنای اولیه که مقصود متکلم بوده است، دور شوند. پرسش اساسی این است که برای رسیدن به فهم صحیح واژه‌هایی که غرابت آن ناشی از تطور معنایی است، چه قواعدی قابل پیشنهاد است؟ در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن بیان جایگاه تطور دلالی و اقسام آن مانند: تخصیص دلالت عام، تعمیم دلالت خاص و انتقال دلالت، قواعد فهم غریب‌الحدیث با تأکید بر یک مورد خاص واکاوی شود؛ قواعدی نظیر رجوع به معاجم دست اول لغت‌شناسی، جستجو در کتب غریب‌الحدیث، توجه به فهم قدمای محدثین، روایات مشابه و مفسر، سیاق و تفسیر معصوم که همگی برای رسیدن به معنای مقصود متکلم و فهم صحیح آن، جایگاهی ویژه دارند.

کلیدواژه‌ها

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، نهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قم، اسماعیلیان، چ چهارم، 1367ش.
ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، قم، داورى، 1385ش.
...............................................................،  معانی الاخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
ابن جنّی، ابوالفتح عثمان، الخصائص، تحقیق محمّد علی النجار، بغداد، دارالشؤون الثقافیه، چ چهارم، 1990م.
ابن فارس، ابوالحسین احمد، صاحبی فی فقه اللُّغة و سنن العرب، تحقیق مصطفی شویمی، بیروت، بی‌نا، 1964م.
.....................................................................، معجم مقاییس اللُّغه، تحقیق: عبدالسلام هارون، بیروت، دارالجیل، چ دوم، 1420ق.
ابن قتیبه، ادب الکاتب، تحقیق محی الدّین عبدالحمید، قاهره، مطبعه السعاده، چ چهارم، 1963م.                             
ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق میردامادی، بیروت، دارالفکر، چ سوم، 1414ق.
ابوشریفه، عبدالقادر، حسین لافی و داوود غطاشة، علم الدلاله والمعجم العربی، اردن، دارالفکر، 1989م.
آل یاسین، محمد حسین، اضداد فی اللُّغه، بغداد، بی‌نا، 1974م.
انیس، ابراهیم، دلاله الالفاظ، مصر، مطبعه الأنجلو، چ سوم، 1976م.
برقى، احمد بن محمد بن خالد، محاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چ دوم، 1371ق.
بستانی، قاسم، «تغییر معنایی واژگان در قران»، دوفصلنامه پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، 1394ش، دانشگاه اصفهان، شماره8، صص37 تا 58.
جرجانی، قاضی علی بن محمد، التعریفات، تحقیق: ابراهیم إبیاری، بیروت، دارالکتاب العربی، چ چهارم، 1418ق.
حرعاملى، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1409ق.
.................................................، هدایه الامه الى احکام الائمه، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه، 1414ق.
حسینی زبیدی، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
خولی، محمد علی، معجم مصطلحات علم اللُّغه النظری، بیروت، مکتبه لبنان، بی‌تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، 1412ق.
سامرایی، ابراهیم، التطور اللُّغوی التاریخی، بیروت، دارالاندلس، چ دوم، 1981م.
سعران، محمود، علم اللُّغه، مصر، دارالمعارف، 1962م.
سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت، 1414ق.
سیوطی، المزهر فی علوم اللُّغه وانواعها، تحقیق: محمد جاد المولی، محمد ابی­الفضل ابراهیم و علی محمد البجاوی، بیروت، مکتبه العصریه، 1986م.
شهرزوری، عثمان بن عبدالرحمان، مقدمه ابن الصلاح فی علوم الحدیث، تحقیق دکتوره بنت الشاطی، مصر، دارالمعارف، 1989م.
صنعانی، محمد بن اسماعیل، توضیح‌ الافکار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417م.
طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوى، چ سوم، 1375ش.
طوسى، محمد بن الحسن، امالی، قم، دار الثقافه، 1414ق.
علی الصغیر، محمدحسین، تطور البحث الدلالی: دراسه فی النقد البلاغی واللُّغوی، بغداد، مطبعه العانی، 1408ق.
علم الهدى، على بن حسین، امالی المرتضى غرر‌الفوائد و دررالقلائد، قاهره، دارالفکر العربی، 1998م.
عوض حیدر، فرید، علم الدلاله، قاهره، مکتبه الاداب، 2005م.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، هجرت، چ دوم، 1409ق.
فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، وافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین، 1406ق.
فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، موسسه دارالهجره، چ دوم، 1414ق.
کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ چهارم، 1407ق.
محمدی ‌ری‌‌شهری، محمد، میزان الحکمه، تهران، دارالحدیث، 1384ش.
مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چ دوم، 1404ق.
....................................، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التُّراث العربی، چ دوم، 1403ق.
مدنی شیرازی، سید علی خان، الطراز الاول والکناز لما علیه من لغة العرب المعول، مشهد، موسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، 1384ش.
مدینی، ابوموسی محمد بن ابی بکر، المجموع المغیث فی غریبی القران والحدیث، تحقیق عبدالکریم عزباوی، المدینة المنوّرة، دارالمدنی، 1986م.
وافی، علی عبدالواحد، علم اللغه، قاهره، نهضت مصر، چ دهم، 2005م.