نویسندگان
1
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
2
دانشیار گروه قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
3
دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.
چکیده
در نگاه سطحی و ابتدایی بهنظر میآید که مؤلفان تفاسیر روایی بدون هیچ اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات که غالباً بهطور مستقیم به بخشی از الفاظ و عبارات آیات اشاره دارد پرداختهاند. برخلاف این تصور، شواهد نشان میدهد که این مفسران همچون سایر مفسران در راستای کشف مراد و مقصود آیات اجتهاد نموده و در قالب گزینش و چینش روایات به بیان دیدگاههای تفسیری خود پرداختهاند. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی از طریق تطبیق مشهورترین تفاسیر روایی شیعی، وجه تمایز آنها در استفاده از انواع روایات اسرائیلی تبیین و عوامل اثرگذار بر آن واکاوی شده است. از برجستهترین مصادیق تمایز این تفاسیر در مقولهی یادشده، نقل روایات منافی با عصمت انبیاء در تفسیر قمی و در مقابل رویکرد انتقادی سایر مفسران بهخصوص مؤلفان تفاسیر روایی متأخر شیعه؛ فیض کاشانی، حویزی و بحرانی در مواجهه با این روایات است. تمایل بحرانی برای تعمیم داستانهای اسرائیلی به حوزه فضائلنگاری درباره امامان و شیعیان آنها، از دیگر وجوه تمایز این تفاسیر است. توسعه و تساهل در معیارهای اعتبار روایات تفسیری، سیر تطور و تحول اندیشهی کلامی شیعه در گذر زمان و تعمیم قاعده تسامح در ادله سنن به روایات فضائل ائمه از مهمترین زمینههای اثرگذار بر چنین تمایزی هستند.
قرآن کریم.
آشتیانی، محمدحسنبنجعفر، بحرالفوائد فی شرح الفرائد، قم، ذویالقربی، 1430ق.
ابنندیم، محمدبناسحاق، الفهرست، تحقیق: ابراهیم رمضان، بیروت، دارالمعرفة، 1417ق.
اسعدی، محمد، آسیبشناسی جریانهای تفسیری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1399ش.
انصاری، مرتضی، رسائل فقهیة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1414ق.
انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.
اهوازی، حسینبنسعید، الزهد، قم، المطبعة العلمیة، 1402ق.
بحرانی، سیدهاشمبنسلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثة، 1374ش.
بحرانی، یوسفبناحمد، الحدائق الناضرة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1405ق.
براشر، مئیر، قرآن و نخستین ادوار تفسیری شیعه امامیه، ترجمه نصرت نیلساز و پریسا عسکری، تهران، حکمت، 1399ش.
تنکابنی، محمد، ایضاح الفرائد، تهران، مطبعة الاسلامیة، 1385ق.
جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389ش.
چهری، عرفان، مجتبی بیگلری، و مهرداد صفرزاده، بررسی تأثیر اسرائیلیات بر تفاسیر روایی شیعه، پایاننامه کارشناسی ارشد، کرمانشاه، دانشگاه رازی، 1391ش.
حاتمی، افشین، اعظم فرجامی، و مجتبی بیگلری، نقد و بررسی اسرائیلیات در تفسیر عیاشی، پایاننامه کارشناسی ارشد، کرمانشاه، دانشگاه رازی، 1393ش.
حرّعاملی، محمدبنحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آلالبیت، 1409ق.
حلّی، حسنبنیوسف، مبادئ الوصول الی علم الاصول، بیروت، دارالاضواء، 1406ق.
حویزی، عبدعلیبنجمعه، نورالثقلین، تحقیق: سیدهاشم رسولیمحلاتی، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، 1390ش.
خوئی، سیدابوالقاسم، البیان، بیروت، دارالزهراء، 1403ق.
خوئی، سیدابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، مکتبة الداوری، 1413ق.
دیاری، محمدتقی، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، تهران، سهروردی، 1379ش.
ربانیگلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، نصایح، 1381ش.
رحمانستایش، محمدکاظم، و حیدر طباطباییحکیم. «تسامح فضائلنگاران در روایات اهل بیت». پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی 1، 1 (1393): 11- 32.
رستمی، علیاکبر. "آسیبشناسی روایات تفسیری". پژوهشهای قرآنی، 25(1380ش): 322- 343.
رنجبر، صدیقه. "اسرائیلیات از دیدگاه علامه عسکری؛ زمینهها و انگیزههای نفوذ". پیام، 112(1391ش): 102-111.
ریپین، اندرو، «تفسیر کتاب مقدس با استفاده از قرآن»، ترجمه: وحید صفری، رهیافتهایی به قرآن، تهران، حکمت، 1396ش.
سبحانی، جعفر، الرسائل الاربع، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1413ق.
شهیدی، سیدجعفر، از دیروز تا امروز، تهران، قطره، 1372ش.
صدر، محمدباقر، المعالم الجدیده للاصول، تهران، مکتبةالنجاح، 1395ق.
صدوق، محمدبنعلی، التوحید، قم، جامعه مدرسین، 1398ق.
صدوق، محمدبنعلی، عیون اخبار الرضا (ع)، تهران، صدوق، 1372ش.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1393ق.
طباطبایی، محمدحسین، فهرست، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی، 1420ق.
عیاشی، محمدبنمسعود، کتاب التفسیر، تحقیق: سیدهاشم رسولیمحلاتی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ق.
غروی اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، قم، مؤسسه سیدالشهدا، 1374ش.
فرات کوفی، فراتبنابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، 1410ق.
فیضکاشانی، ملامحسن، الصافی، تحقیق: حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، 1415ق.
قاسمپور، محسن، و خدیجه خدمتکار. "آسیبشناسی روایات تفسیری نورالثقلین". پژوهش دینی، 29(1393ش): 77-106.
قسطر، مئیر، «افسانهها در منابع تفسیر و حدیث؛ خلقت آدم و داستانهای مرتبط»، ترجمه: مهرداد عباسی، رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن، تهران، حکمت، 1394ش.
قمی، علیبنابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، 1404ق.
کشی، محمدبنعمر، رجال الکشی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1409ق.
کلینی، محمدبنیعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
مادلونگ، ویلفرد، «تشیع امامیه و علم کلام معتزلی»، ترجمه: احمد آرام، شیعه در حدیث دیگران، تهران، دائرةالمعارف تشیع، 1362ش.
مبلغ، محمدحسین و حسن شریفی. "تفسیر قمی در ترازوی نقد". پژوهشهای قرآنی، 5(1375ش): 332-361.
محمدقاسمی، حمید. "اسرائیلیات و زمینههای نفوذ آن به فرهنگ اسلامی". بینات، 24(1378ش): 87-103.
محمدقاسمی، حمید. اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیاء در تفاسیر قرآن، تهران، سروش، 1380ش.
مدرسیطباطبایی، سیدحسین، مقدمهای بر فقه شیعه، ترجمه: محمدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1368ش.
مدرسیطباطبایی، سیدحسین، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، 1394ش.
مسعودی، علیبنحسین، مروج الذهب، قم، دارالهجرة، 1404ق.
مصطفویفرد، حامد. "فرآیند انتقال الگوی فکری امامیه از اجتهاد به اخباریگری در قرن یازدهم". مطالعات فهم حدیث 9، 17 (1401): 213- 235. doi: 10.30479/mfh.2022.2831
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، تمهید، 1394ش.
مفید، محمدبننعمان، تصحیح اعتقادات الامامیة، تحقیق: حسین درگاهی، قم، کنگره شیخ مفید، 1414ق.
مقدسی، مطهربن طاهر، البدء و التاریخ، پاریس، کلمان هوار، ۱۸۹۹م.
مکارمشیرازی، ناصر، انوارالاصول، قم، مدرسه امام علی (ع)، 1428ق.
مهدویراد، محمدعلی، جلیل پروین، و رویا عرب علیدوستی. "تحلیل تأثیر روایات اسرائیلی بر آراء فقهی مفسران تا پایان قرن 5 (با تاکید بر خلقت حواء در سفر پیدایش)»، مطالعات فهم حدیث 7، 14 (1400ش): 119- 139. doi: 10.30479/mfh.2021.2337
میرنورالهی، سیدحسین. "علل و زمینههای گرایش به اسرائیلیات از نظر برخی اندیشمندان مسلمان". مطالعات تطبیقی مذاهب اسلامی، 10(1392ش): 143-162.
نجاشی، احمدبنعلی، رجال، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1365ش.
هلالی، سلیمبنقیس، کتاب سلیمبن قیس هلالی، قم، الهادی، 1405ق.
یوسفیان، حسن و احمدحسین شریفی، عقل و وحی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1383ش.