نویسندگان
1
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی دانشگاه اراک، اراک، ایران.
2
استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران.
چکیده
بحث از وارثان کتاب و لزوم تبعیت از سنت تبیینی پیامبر (ص) در شناخت این مصحف شریف، نیازمند ساختاری منطقی است؛ که در خلال آیات 33-31 سوره فاطر، به مثابه خاستگاه قرآنی آموزه کلامی وراثت، زمینهسازی شده است. بر طبق مفاد ظاهری این آیات، شناخت قرآن و وراثت آن، به گروه خاصی از بندگان تفویض شده است. در باب تعیین مصداق وارثان برگزیده، میان مذاهب اسلامی، رویکردهای متقابلی به چشم میخورد؛ بدین معنا که عموم اهلتسنن مصداق وارثان را، جمهور امت و بزرگان شیعه نیز به امام (ع) تخصیص دادهاند. اغلب این آراء متأثر از دیدگاههای کلامی و توجه به روایات تأویلی موجود در منابع روایی ـ تفسیری فریقین ذیل آیه ۳۲ سوره فاطر میباشد؛ لذا پژوهش حاضر با نظر به نقش روایات تفسیری در فهم صحیح مدالیل آیات، به دنبال بررسی این پرسش است که ارزیابی روایات تفسیری فریقین، ناظر به وراثت قرآن، کدام یک از دو رویکرد را تأیید میکند؟ این نوشتار در راستای رفع خلاء مطالعاتی پیرامون تحلیل روایات تفسیری ذیل آیه ۳۲ فاطر، گزارههای موجود در مصادر فریقین را، با تکیه بر ضوابط نقدالحدیث ارزیابی نموده و با کاربست روش توصیفی ـ تحلیلی بدین برآیند رسید، که روایات دال بر پنداره عمومیت وارثان، به لحاظ اسنادی و دلالی از اتقان کافی برخوردار نبوده و با وجود خدشههایی در اسناد روایات ناظر به انحصاری بودن وراثت در شأن عترت نبوی؛ اما آیات، روایات و مسلمات عقلی،جملگی موجبات پذیرش روایات دسته دوم را فراهم آورده است.
قرآن کریم.
آلوسی، سیدمحمود،روح المعانی فی تفیبر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب الإسلامیه، 1415ق.
إبنحبان، محمدبنحبان، الثقات، حیدرآباد، مؤسسه الکتب الثقافیه، 1393ق.
إبنحجر عسقلانی، شهابالدین، الإصابه فی تمییز الصحابه، محقق و مصحح: عادل أحمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
إبنحجر عسقلانی، شهابالدین، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
إبنحنبل، احمدبنعلی، المسند، محقق و مصحح: شعیب الأرنؤوط، بیجا، مؤسسه الرساله، 1421ق.
إبنشعبه حرانی، حسنبنعلی، تحف العقول، مصحح: علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
إبنشهرآشوب، محمدبنعلی، مناقب آل أبیطالب (ع)، قم، علامه، 1379ق.
إبنعاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1420ق.
إبنکثیر، اسماعیلبنعمر، التفسیر القرآن العظیم، محقق و مصحح: محمدحسین شمسالدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
اشکوری، محمدبنعلی،تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش.
ایزدی، مهدی، و مهدی کهکی. "بازخوانی دلالت متنی و سندی حدیث «القُرآنُ کُلُّهُ تَقرِیعٌ وَ بَاطِنُهُ تَقرِیبٌ»". مطالعات فهم حدیث 6، 11(1398ش): 83-100. doi:10.30479/mfh.2019.1815
بحرانی، سیدهاشمبنسلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، محقق: بنیاد بعثت، قم، مؤسسه البعثه، 1415ق.
بحرانی، سیدهاشمبنسلیمان، غایه المرام، محقق و مصحح: علی عاشور، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی،1422ق.
بغوی، حسینبنمسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، محقق و مصحح: عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث، 1420ق.
ترمذی، محمدبنعیسی، سنن الترمذی، محقق و مصحح: عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، دارالفکر، 1395ق.
تستری، نورالله، الصوارم المهرقه، محقق: سیدجلالالدین محدث، تهران، نهضت، 1367ش.
ثعلبی، احمدبنمحمد، الکشف و البیان، محقق و مصحح: الإمام محمد بن عاشور، بیروت، داراحیاء التراث، 1422ق.
جوادیآملی، عبدالله، خلاصه تفسیر تسنیم، قم، إسراء، بیتا.
حسکانی، عبیداللهبنعبدالله،شواهد التنزیل لقواعد التفصیل، بیجا، مؤسسه الطبع و النشر، بیتا.
خنیفر، حسین. "مقدمهای بر روش پژوهش با رویکرد کاربردی به رسالهنویسی در علوم انسانی". روششناسی علوم انسانی 13، 50(1386ش): 125-156.
خویی، سیدابوالقاسم موسوی،معجم رجال الحدیث، بیجا، مؤسسه الخویی الإسلامیه، بیتا.
ذهبی، محمدبناحمد،تذکره الحفّاظ، بیروت،دارإحیاء التراث العربی، بیتا.
راد، علی، و کاظم قاضیزاده. "بررسی دو نظریه درباره «وارثان برگزیده قرآن» (با تأکید بر احادیث امامیه)". علوم حدیث16، 3(1390ش): 87-111.
رازی، حسینبنعلی (ابوالفتوح)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح: محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
رازی، عبداللهبنمحمد (إبن أبیحاتم)، تفسیر القرآن العظیم، محقق و مصحح: اسعد محمد الطیب، بیجا، مکتبه نزار، بیتا.
راغباصفهانی، حسینبنمحمد،مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم،1412ق.
زمخشری، محمدبنعمر، الکشاف، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
سمرقندی، نصربنمحمد،بحرالعلوم، بیجا، بینا، بیتا.
سیوطی، عبدالرحمندرالمنثور، بیروت، دارالفکر، بیتا.
شفیعی، سیدحسین، و نادره رحیمینژاد. "بررسی تطبیقی محورهای چالشی آیه «وارثان کتاب» با تأکید بر آرای تفسیری آیتالله جوادی آملی".مطالعات تفسیر تطبیقی7، 14(1401ش)، 203-184. doi:20.1001.1.24765317.2023.7.2.11.6
صادقی، آذرمان."مطالعه تطبیقی تفسیر آیه 32 سوره مبارکه فاطر از منظر تفسیر المیزان و تفسیر التحریر و التنویر".دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم قرآنی، 1402ش.
صدوق، محمدبنعلی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، 1385ش.
صدوق، محمدبنعلی، عیون اخبارالرضا (ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران، جهان،1378ق.
صدوق، محمدبنعلی، معانی الاخبار، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، قم، دفتر نشر اسلامی، 1403ق.
صفار، محمدبنحسن، بصائرالدرجات، قم، مکتبه آیتالله مرعشینجفی، 1404ق.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
طبرسی، فضلبنحسن، مجمع البیان، تهران، فراهانی، 1360ش.
طبری، محمدبنجریر، جامع البیان، محقق و مصحح: احمدمحمد شاکر، بیجا، مؤسسه الرساله، بیتا.
طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، بیتا.
طیالسی، سلیمانبنداود، مسند ابیداود الطیالسی، محقق و مصحح: محمد بن عبدالمحسن الترکی، مصر، دارالهجر، 1419ق.
عبداللهزاده، رقیه، معناشناسی ظالم لنفسه، مقتصد، سابق بالخیرات در قرآن و روایات، راهنمایی: امیر توحیدی، پایاننامه کارشناسی اشد، دانشگاه آزاد: واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1390ش.
فخررازی، محمدبنعمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،1420ق.
فراهیدی، خلیلبناحمد، کتاب العین، قم، هجرت،1409ق.
فیضکاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمومنین علی (ع)،1406ق.
فیضکاشانی، محمدمحسن، تفسیر الصافی، محقق و مصحح: حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، 1415ق.
قمی، علیبنابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: طیب موسویجزائری، قم، دارالکتاب، 1404ق.
کلینی، محمدبنیعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیه،1407ق.
کوفی، فراتبنابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، وزاره الثقافه و الإرشاد،1410ق.
مبارکفوری، عبدالسّلام، سیره الإمام البخاری، محقق: دکتور عبدالعلیم بن عبدالعظیم البستری، مکّه مکرمه، دارالعلم الفوائد، 1422ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دارإحیاءالتراث العربی، 1403ق.
مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول، محقق و مصحح: مرتضی عسکری، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1404ق.
محسنی، نادر، بررسی تطبیقی آموزه وراثت کتاب در قرآن از منظر تفاسیر فریقین با تکیه بر سیر تاریخی، راهنمایی: عبدالهادی مسعودی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، دانشکده علوم و معارف قرآن، 1397ش.
مغربی، قاضینعمان، دعائم الإسلام، محقق: آصف فیضی، قم، مؤسسه آلالبیت (ع)، 1385ق.
مغنیه، محمدجواد، التفسیر المبین، قم، دارالکتب الإسلامی،1425ق.
ملکی، سیدمجتبی."وارثان برگزیده از دیدگاه قرآن کریم (مطالعه موردی آیه 32 سوره فاطر)". مطالعات تربیتی و اجتماعی قرآن و عترت 2، 4(1398ش): 127-142. doi: 10.48310/qej.2020.3442
مولائینیا، عزتاله."نقد دیدگاه مفسران عامه در وارثان برگزیده قرآن کریم».مطالعات تفسیری13، 52(1401ش): 113-130.
مولوی، محمد، داود معماری، و مرضیه مهریثابت. "روشها و معیارهای نقد روایت در تفسیر فی ضلال القرآن". مطالعات فهم حدیث 1، 2(1394ش): 99-125. doi: 10.30479/mfh.2015.1114
نجاشی، احمدبنعلی، رجال النجاشی، بیروت، شرکه الاعلمی للمطبوعات، 1431ق.