نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 استاد دانشگاه تهران

چکیده

کتاب «غلوّ (درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین)» نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی مشتمل بر مباحثی پیرامون تاریخ شکل‌گیری جریان غالی‌گری، چهره‌ها و وقایع تأثیرگذار و بررسی نمونه‌هایی از روایات مشکوک به غلوّ است. مؤلف در این کتاب سعی کرده با بیان فعالیت افرادی مانند ابوالخطاب، شدّت نفوذ غالیان در میراث اسلامی را نشان دهد و خوانندگان را نسبت به مضامین غالیانه در آن برحذر بدارد؛ اما باید گفت او در این مسیر، دچار لغزش‌هایی شده است؛ مانند عدم توجه کافی به اعتبار و کمیت احادیث مشابه و تأثیر طرق پالایش احادیث از آسیب‌های احتمالی. صالحی نجف‌آبادی در بررسی برخی وقایع، برداشت‌هایی ارائه می‌دهد که گاه اساساً از آن‌ها برداشت نمی‌شود و گزارش‌های تاریخی نسبت به آن مطالب، ساکت است یا گاه تنها یک احتمال در کنار دیگر احتمالات است و دلیل قاطعی بر اثبات آن وجود ندارد و با این‌که برخی نقدهای او بر پاره‌ای از احادیث را می‌توان قابل قبول دانست اما در مواردی مانند: علم امام حسین (ع) به شهادتِ خود، معنای امّی بودن پیامبر اکرم (ص) و تعداد آیات قرآن کریم، روایاتی را غالیانه و حاصل دست‌بُرد غالیان معرفی کرده که اولاً دلیل کافی برای غالیانه دانستن آن‌ها در دست نیست و ثانیاً مضمون آن، به همان روایت یا راوی منحصر نیست تا بتوان با ردّ آن، مضمون آن را نیز مردود برشمرد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، 1417ق.
ابن شهر آشوب، محمد‌بن‌علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، بی‌تا.
احسانی‌فر لنگرودی، محمد، «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن»، فصلنامه علوم حدیث، 1388ش، ش51، ص 85-104.
اسفندیاری، اسکندر، پژوهشی دربارة طوایف غلاة تا پایان غیبت صغرا و موضع ائمه (ع) در این باب، بی‌جا، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1374ش.
اصغرپور، حسن، مجید معارف و خلیل پروینی، «روش‌های اختصاصی اهل بیت ع در تفسیر مفردات قرآنی»، فصلنامه مطالعات تفسیری، زمستان 1395ش، ش28، ص7-26.
پاکتچی، احمد، «حَدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1391ش.
پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیه العظمی شبیری زنجانی: www.zanjani.net، تاریخ مراجعه: 3/6/98.
تستری، سید نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، نشر اسلامی، چاپ دوم، 1415ق.
جمعی از نویسندگان، بازشناخت مبانی اصالت میراث حدیثی امامیه: مجموعه مقالاتی به مناسبت نخستین همایش «واکاوی اصالت میراث حدیثی شیعه»، به کوشش: حامد فرجپور، تهران، دلیل ما، 1397ش.
حسین‌پوری، امین، حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)، قم، دارالحدیث، 1393ش.
حسینی شیرازی، سید علیرضا، اعتبارسنجی احادیث شیعه (زیرساخت‌ها، فرآیندها، پیامدها)، تهران، سمت، چاپ دوم، 1398ش.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، بی‌جا، الفقاهة، چاپ دوم، 1422ق.
خوئی، سید أبوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بیروت، مدینة العلم، چاپ چهارم، 1409ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالمعرفة، چاپ پنجم، 1428ق.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ چهاردهم، 1393ش.
راوندی، قطب‌الدین، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی (ع)، چاپ دوم، 1411ق.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
سند، محمد، الاجتهاد و التقلید فی علم الرجال، قم، باقیات، چاپ دوم، 1437ق.
سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405ق.
شبّر، سیدعبدالله، حق الیقین فی معرفة أصول‌الدین، قم، انوار الهدی، چاپ دوم، 1424ق.
شبیری زنجانی، موسی، کتاب نکاح، تقریرات درس حضرت آیت الله شبیری زنجانی 1382-1383، قم، موسسه پژوهشی رای پرداز، 1385ش.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، غلوّ (درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین)، تهران، کویر، چاپ پنجم، 1397ش.
صدوق، محمد بن علی، امالی، ترجمه: محمدعلی سلطانی، بی‌جا، ارمغان طوبی با همکاری انتشارات فکراوران، چاپ دوم، 1390ش.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، تهران، الاعلمی، 1362ش.
صفری فروشانی، نعمت‌الله، غالیان: کاوشی در جریان‌ها و برآیندها تا پایان سده سوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ سوم، 1391ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1362ش.
طباطبایی، سیدمحمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه (1)، تهران، سمت، چاپ سوم، 1390ش.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، بیروت، لبنان، مؤسسه الأعلمی، چاپ دوم، 1403ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، قم، مکتبة آیة‌الله مرعشی‌نجفی، 1403ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348ش.
ــــــــــــــــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
ــــــــــــــــــــــــ، رجال الطوسی، نجف، المکتبة و المطبعة الحیدریة، 1380ق.
ــــــــــــــــــــــــ، الفهرست، قم، شریف الرضی، بی‌تا.
ـــــــــــــــــــــــ، المبسوط فی فقه الامامیة، بی‌جا، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، 1351ش.
طهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم، 1408ق.
طیب‌حسینی، سید محمود، درآمدی بر دانش مفردات قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دوم، 1392ش.
عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، کربلاء، العتبة الحسینیّة المقدّسة، 1436ق.
علی‌بن‌حسین (ع)، صحیفه سجادیه به روایت ابن اشکیب، قم، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء(ع)، 1383ش.
عمادی حائری، سید محمد، بازسازی متون کهن حدیث شیعه (روش- تحلیل- نمونه)، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1394ش.
غضائری، أحمد بن حسین، الرجال لابن الغضائری، قم، دارالحدیث، چاپ سوم، 1435ق.
غفاری صفت، علی‌اکبر؛ صانعی‌پور، محمدحسن، دراسات فی علم الدرایة (تلخیص مقباس الدرایة)، تهران، سمت، چاپ چهارم، 1393ش.
فخر رازی، محمدبن عمر، التفسیر الکبیر للأمام الفخر الرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.
فراء بغوی، حسین بن مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
فیض کاشانی، محمدمحسن، کتاب الوافی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1432ق.
قربانی زرین، رضا، «اصالت حدیث شیعه در موضوع مقامات ائمه علیهم السلام (نصب الاهی، علم موهوب و کرامات)»، رساله دکتری، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، شهریور 1393ش.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق.
کرمی، محسن، «نگاهی تحلیلی به رفتار احمد بن عیسی در تبعید برخی از راویان»، فصلنامه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، سال اول، تابستان 1397ش، ش1، ص65-81.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ پنجم، 1363ش.
ـــــــــــــــــــــــــــ، الکافی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1430ق.
گرامی، سید محمدهادی، نخستین اندیشه‌های حدیثی شیعه: رویکردها، گفتمان‌ها، انگاره‌ها و جریان‌ها، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1396ش.
گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا (ع)، زیر نظر: مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ چهاردهم، 1394ش.
مازندرانی، محمدصالح، الکافی الاصول و الروضة ابوجعفر محمد بن یعقوب الکلینی و شرح جامع للمولی محمد صالح المازندرانی، تهران، المکتبة الأسلامیّة، 1388ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الأطهار، بیروت، الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
محمّدی ری شهری، محمّد، دانشنامه امام حسین (ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دارالحدیث، چاپ چهارم، 1389ش.
مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین، القول الفاصل فی الردّ علی مدّعی التحریف، قم، مکتبة آیة‌الله مرعشی نجفی، 1382ش.
مسعودی، عبدالهادی، وضع و نقد حدیث، تهران، سمت، چاپ چهارم، 1394ش.
مشکور، محمّدجواد، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران، کتابفروشی اشراقی، چاپ سوم، 1362ش.
مطهری، مرتضی، پیامبر اُمّی، تهران، صدرا، چاپ بیست و هشتم، 1394ش.
معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران، سمت، چاپ دوازدهم، 1389ش.
مفید، عبدالله محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیة، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414ق.
موسوی، سید احمد، إجماعات فقهاء الإمامیة: إجماعات الفقهاء المتقدمین، بیروت، شرکة الأعلمی، 1432ق.
مهدوی‌راد، محمدعلی، «تحریف»، دانشنامه جهان اسلام، جلد ششم، زیر نظر: غلامعلی حدّادعادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1380ش.
نادم، محمدحسن، علم امام (مجموعه مقالات)، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1388ش.
ــــــــــــــــــ، علم غیب از دیدگاه عقل و وحی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1395ش.
نجارزادگان، فتح‌الله، تحریف‌ناپذیری قرآن، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری مشعر، چاپ سوم، 1394ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.
نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ چهارم، 1429ق.
نهاوندی، محمد بن عبدالرحیم، نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن، قم، بعثت، 1428ق.