نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه پیام نور تهران جنوب

3 دانشجوی دکتری علوم و معارف نهج البلاغه، دانشگاه پیام نور تهران جنوب

چکیده

در طول تاریخ، بسیاری از منابع با ذکر عهد و پیمان پیامبر (ص) با امام علی (ع) و ارتباط آن با بیعت خلیفه اول به عنوان یکی از وقایع پس از رحلت، با پیگیری اهدافی متفاوت، درصدد تبیین عملکرد حضرت برآمدند. خطبه37 نهج‌البلاغه، شامل بیاناتی از حضرت است که بنا به دیدگاه برخی، از مستندات توجیه بیعت علی (ع) با خلیفه اول محسوب می‌شود و برخی دیگر با ستایش حضرت به پایبندی پیمان پیامبر (ص)، زمینه شرط بیعت مردم با خلیفه را در شکل‌گیری حکومت فراهم می‌کنند. مقاله حاضر درصدد است، با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، پس از بررسی اعتبار خطبه از جهت صدوری، سیاق و فضای صدور خطبه را نیز تحلیل کرده، دلالت‌های این کلام را روشن سازد و در ادامه، مستندات حدیثی و تاریخی این دیدگاه را نیز مطالعه قرار دهد. شارحان، به اعتبارسنجی خطبه در هیچ دوره‌ای نپرداخته‌اند و منابع موجود، فاقد این کلام هستند. از نظر سیاقی، خطبه بر خلاف دیدگاه برخی، اشاره به عهد و پیمان و بیعت مردم پس از جریان قتل عثمان با حضرت دارد و استناد به پیمان مذکور، در سخنان و عملکرد حضرت، به منظور اثبات رضایت ایشان از خلافت خلیفه اول، جایگاه بسیار ضعیفی را به خود اختصاص می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

آجری بغدادی، أبوبکرمحمد‌بن‌حسین، الشریعة، ریاض، دارالوطن، چاپ هشتم، 1420ق.
آلوسی، سیدمحمود، روح‌المعانی فی تفسیر‌القرآن‌العظیم والسبع‌المثانی، بیروت، بی‌نا، چاپ چهارم، 1405ق.
ابن‌ابی‌الحدید، ابو‌حامد، شرح ‏نهج‏البلاغة، قم، کتابخانه‏ عمومی ‏آیة‌الله‏مرعشی ‏نجفی، 1340ش.
ابن أبی‌یعلى، محمد بن محمد، المسائل التی حلف علیها أحمدبن حنبل، محقق: أبوعبدالله محمود بن محمد الحداد، ریاض، دار العاصمة، 1407ق.
ابن‌سعد زهری،محمدبن‌منیع، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1410ق.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی‏، کشف‌المحجة‌لثمرة‌المهجة، قم‏، بوستان‌کتاب‏، چاپ دوم، ‏1375ش.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ دمشق، بی‌جا، دارالفکر، 1415ق.
الهی‌ظهیر پاکستانی، إحسان، الشیعة و أهل‌البیت، لاهور– پاکستان، إدارة ترجمان السنة، بی‌تا.
باقلانی، أبوبکر محمدبن الطیب، إعجاز القرآن، مصر، دارالمعارف، چاپ پنجم، 1997م.
بحرانی، میثم‌بن‌علی، شرح‏ نهج‏البلاغة، بی‌جا، الکتاب، چاپ دوم، ‏‏1362ش.
بخاری، محمدبن‌إسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، 1422ق.
بزار، أبوبکر أحمدبن‌عمرو، مسند البزار المنشور باسم‌البحر الزخار، مدینه، مکتبةالعلوم و الحکم، 2009م.
بغدادی‌حنبلی، أبوبکرأحمدبن‌محمد، السنة، ریاض، دار الرایة، 1410ق.
بلاذری، أحمدبن‌یحیی، جمل من أنساب الأشراف، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
بیهقی، ابراهیم‌بن‌محمد، المحاسن و المساوی، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، 1420ق.
ترمذی، أبوعبدالله محمد بن علی، نوادر الأصول فی أحادیث الرسول صلى الله علیه وسلم، محقق: عبد الرحمن عمیرة، بیروت، دار الجیل، بی‌تا
جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، دَرْجُ الدُّرر فی تَفِسیر الآی والسُّوَر، أردن، دارالفکر، 1430ق.
حائری‌یزدی، مهدی، حکمت و حکومت، لندن، بی‌نا، 1994م.
حسینی‌خطیب، سیدعبدالزهرا، مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، بیروت، دارالزهرا، 1367ش.
خویی، ابراهیم‌بن‌حسین، الدره‌النجفیه، بی‌جا، بی‌نا، 1291ق.
دشتی، محمد، روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج‌البلاغه، قم، امام‌علی (ع)، 1368ش.
دلشاد تهرانی، مصطفی، سبک زندگی در نهج‌البلاغه، تهران، دریا، 1394ش.
دینوری، ابن‌قتیبه، الامامه و السیاسه، بیروت، دارالاضواء، 1410ق.
سبحانی، جعفر، حوار مع الشیخ صالح بن عبدالله الدرویش حول تأملات فی نهج‌البلاغه، قم، مؤسسه امام‌صادق (ع)، چاپ دوم، 1424ق.
سرخسی، علی بن ناصر، اعلام نهج‌البلاغه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1373ش.
سیدرضی، محمدبن حسین، خورشید بی‏غروب، ‏مترجم: عبدالمجید معادیخواه، قم، ذره،‏ 1374ش.
شوشتری، محمدتقی. بهج‏الصباغةفی‏شرح‏نهج‏البلاغه، تهران، ‏امیرکبیر، 1376ش.
صادق، محمد، تأملات فی کتاب نهج‌البلاغه، قاهره، دارالسلامه، بی‌تا.
صدوق، محمدبن‌علی‏‏، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ‏1376ش.
______________، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، تهران، ‏اسلامیه‏، چاپ دوم، 1395ق.
______________، من‌لایحضره‌الفقیه‏، قم، ‏دفتر انتشارات‌اسلامی، چاپ دوم‏، 1413ق.
طالقانی، محمود، پرتوی‏ از نهج‏البلاغه، ‏تهران، ‏وزارت ‏فرهنگ‏ و ارشاد اسلامی، ‏ چاپ دوم، 1374ش.
طبرسی، احمدبن‌علی، الاحتجاج، مشهد، مرتضی، 1403ق.
طبری، محمدبن‌جریر، ‏المسترشد فی إمامة علی‌بن‌أبی‌طالب (ع)، قم‏، کوشانپور، ‏1415ق.
_____________، تاریخ الرسل و الملوک، تهران، اساطیر، 1385ش.
عبدالجبار، أبوالحسین معتزلی، تثبیت دلائل النبوة، قاهرة، دارالمصطفی، بی‌تا.
عمرانی یمنی شافعی، یحیی‌بن‌أبی‌الخیر، الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریةالأشرار، ریاض، أضواءالسلف، 1419ق.
قفاری، ناصربن‌عبدالله، أصول مذهب‌الشیعة الإمامیة الإثنی‌عشریة، رساله دکتری دانشگاه الإمام‌محمدبن‌سعود الإسلامیة، 1414ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، ‏الکافی، تهران،‏ دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم‏، 1407ق.
لالکائی، أبوالقاسم هبةالله‌بن‌الحسن، شرح أصول اعتقاد أهل‌السنة والجماعة، دار سعودیة، طیبة، چاپ هشتم، 1423ق.
مجلسی، محمدباقر،‏‏بحار الأنوار، بیروت،  دار إحیاء التراث العربی،‏ چاپ دوم، 1403ق.
محمدی، أبوذرعبدالقادر بن مصطفى‌بن‌عبدالرزاق، حدیث رزیة یوم‌الخمیس فی الصحیحین؛ بی‌جا، دراسة نقدیة تحلیلة، بی‌تا.
مسعودی، علی‌بن‌حسین، اثبات الوصیة، قم، انصاریان، 1384ش.
_______________، مروج الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، بی‌جا، انتشارات علمی فرهنگی، 1370ش.
مغنیه، محمدجواد، فی‏ظلال‏نهج‏البلاغة، بیروت، دارالعلم‏، ‏چاپ سوم، 1358ش.
مفید، محمد بن محمد، الجمل والنصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
__________________، الفصول المختاره، بیروت، دار مفید، 1414ق.
مقصودی، انسیه، تبیین و تحلیل قرآنی احتجاجات امیرالمومنین در موضوع امامت در مواجهه با سقیفه (پایان‌نامه)، دانشگاه قرآن و حدیث، 1394ش.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام‏امام، ‏شرح ‏تازه‏ و جامعی‏ بر نهج‏البلاغه، تهران‏، دارالکتب‏الاسلامیة، 1380ش.
منتظری، حسینعلی، درس‌هایی از نهج البلاغه، تهران، سرایی، بی‌تا.
موسوی، سیدعباس‌علی، شرح ‏نهج‏البلاغة، بیروت، دارالمحجةالبیضاء، 1376ش.
موسوی، علی بن حسین، الشافی فی الامامه بطال حج العامه، بی‌جا، بی‌نا، 1114ق.
نیشابوری، مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
هاشمی‌خوئی، میرزاحبیب‌الله، منهاج‏ البراعة فی ‏شرح ‏نهج‏البلاغة، تهران، مکتبة الاسلامیة، چاپ چهارم‏، 1358ش.
هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم‏، الهادی، ‏1405ق.