نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان.
2 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان
چکیده
نگارش مصحف امام علی (ع) و توقیفی بودن ساختار قرآن کریم نزد فریقین طرفداران بسیاری دارد. از سوی دیگر اعتقاد به تنزیلی بودن گردآوری مصحف امام علی (ع)، در تعارض با توقیفی بودن ساختار قرآن به نظر می‌رسد؛ به عبارت دیگر از طرفی امیرالمومنین (ع) نخستین جامع قرآن تلقی شده و برخی از قرآن‌پژوهان معتقدند که حضرت، سور مصحف خود را بر اساس ترتیب نزول، چینش نموده و از طرفی معتقدند که ساختار گردآوری قرآن، توقیفی است و ریشه در وحی الهی دارد. این بدان معناست که حضرت علی (ع) به عنوان اولین و برجسته‌ترین شاگرد رسول اکرم (ص) برخلاف امر الهی و سیره نبوی عمل نموده است. در تحلیل این موضوع، راهی جز احصا و استخراج نظریات علمای فریقین و تحلیل روایات و مستندات تاریخی وجود ندارد. با همین هدف و از رهگذر روش تحلیلی- انتقادی روایات و مستندات تاریخی مربوط به محتوا، چگونگی گردآوری مصحف امیرالمومنین (ع) مورد واکاوی قرار گرفته و با حذف روایات مشابه و تکراری، به این نتیجه رسیده است که چینش تنزیلی مصحف امام (ع) بر بنیاد ترتیب نزول، از متن و مفهوم روایات و شواهد تاریخی چندان قابل اثبات نمی‌باشد و در جمع‌بندی روایات، به جای این برداشت می‌توان برای دو دیدگاه زیر نیز جایگاهی قائل شد: دیدگاه تأکیدی به معنای بی کم و کاست بودن مصحف امام (ع) و دیدگاه تکمیلی به معنای اشتمال مصحف بر اضافات تفسیری و شأن نزول آیات.
کلیدواژه‌ها
آلوسی، سید محمود، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
ابن‌جزی، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت، دارالارقم، ۱۴۱۶ق.
ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب، ۱۴۱۰ق.
ابن‌ضریس، محمد بن ایوب، فضائل القرآن و ما انزل القرآن بمکه و ما انزل بالمدینه، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۹ش.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
اظهری مبارکپوری، کرار حسین، حقایقی پیرامون مصحف فاطمه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی مدرسه فقه و معارف اسلامی، ۱۳۸۴ش.
ایازی، سیدمحمدعلی، مصحف امام علی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
برزگر، محمد، پایان‌نامه «چینش نظام‌مند سوره‌ها در قرآن کریم»، قم، دانشگاه مذاهب اسلامی، ۱۳۹۷ش.
بهجت‌پور، عبدالکریم، تفسیر تنزیلی (مبانی، قواعد و فوائد)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۲ش.
تجری، محمدعلی و همکاران، «واکاوی روایات شیعی در ترتیب نزولی بودن مصحف امام علی»، آموزه‌های قرآنی، ، ۱۳۹۴ش، شماره22، صص3- 29.
جفری، آرتور، مقدمتان فی علوم القرآن، قاهره، مکتبه الخانجی، ۱۳۹۲ش.
حجتی، سید محمدباقر، پژوهشی در تاریخی قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۰ش.
خرقانی، حسن، وحیانی بودن ساختار قرآن، مشهد، پژوهش‌های قرآنی ویژه‌نامه امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالشامیه، ۱۴۱۲ق.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
زمخشری، محمود بن عمر، بنیاد البلاغه، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۹ش.
سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۲۱ق.
صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1395ق.
_______________، اعتقادات امامیه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
صفار، محمدبن‌حسن، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمد، قم، مکتب آیه‌الله مرعشی نجفی،۱۴۰۴ق.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع‌البحرین، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۷۵ش.
عاملی، جعفرمرتضی، حقایق الهامه حول القرآن الکریم، بیروت، دارالصفوه، بی‌تا.
عسگری، سیدمرتضی، القرآن الکریم و روایات المدرستین، قم، دانشکده اصول دین، ۱۴۲۴ق.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، هجرت، ۱۴۱۰ق.
فرشچیان، رضا، امام علی (ع) و مبانی علوم قرآنی، کرمان، دانشگاه شهید باهنر، ۱۳۸۷ش.
فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، دانش الیقین فی اصول‌الدین، قم، بیدار، ۱۳۷۷ش.
فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تهران، صدر، ۱۴۱۵ق.
قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار فی اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار احیا التراث العربی، بی‌تا.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
مفید، محمد بن محمد، المسائل السرویه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسه احیا آثار امام خوئی، بی‌جا، بی‌تا.
مهدوی‌راد، محمدعلی، «میراث مکتوب علوی»، علوم حدیث، ۱۳۸۴ش، شماره‌های 37-38، صص 87-106.
ناصحیان، علی‌اصغر، «مصحف علی از منظر احادیث»، آموزه‌های قرآنی، ۱۳۸۹ش، شماره12، صص73-98.
نکونام، جعفر، پژوهشی در مصحف امام علی (ع)، رشت، کتاب مبین، ۱۳۸۲ش.
نهاوندی، محمد، نفحات الرحمن فی تفسیرالقرآن، قم، بنیاد بعثت، ۱۳۸۶ش.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخی الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
)