نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

ماه رجب از جمله ماه‌های با فضیلت در اسلام است که در آن روزه، استغفار و دعا زیاد سفارش شده است. از جمله دعاهای وارد شده در این ماه، دعای پنجم است که با «اللهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُک بِمَعانِى جَمِیعِ مَا یدْعُوک بِهِ وُلاةُ أَمْرِک» شروع می‌شود و به عنوان دعای مشترک هر روز ماه رجب، بعد از نمازهای یومیه فضیلت قرائت دارد. از آنجا که این دعا مورد استناد و ارجاع اندیشمندان اسلامی در مباحث فلسفی، عرفانی می‌باشد و مضامین مطرح شده در آن، باعث اختلاف بین فقیهان و متکلمان با فلاسفه و عرفا گردیده است، لذا انجام پژوهش آن ضروری به نظر می‌رسد. در این پژوهه به روش کتابخانه‌ای به شیوه توصیفی- تحلیلی به ارزش‌سنجی سند و محتوای این دعا پرداخته شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سند دعا به دلیل وجود راوی ضعیف و مجهول‌الحال، دچار ضعف می‌باشد و تاریخ‌گذاری از تثبیت متن دعا در زمان شیخ طوسی در کتاب مصباح‌المتهجد خبر می‌دهد اما تحلیل محتوای دعا، بسته به نوع دیدگاه دارد. برخی دعا را حاوی مضامین عالی عرفان اسلامی و توحید افعالی می‌دانند و گروهی آن را به دلیل وجود فرازهایی مانند: «لَا فَرْقَ بَینَک وَبَینَها» دارای مضامین عجیب، کفرآمیز و نزد متشرعان، غیر قابل باور و حکم به جعلی بودن دعا می‌دهند. در مجموع این پژوهش نشان می‌دهد با توجه به آهنگ کلی دعا و هم‌سویی آن با سایر احادیث و ادعیه و معیارهای قرآنی و عقلی، می‌توان این دعا را صحیح و معتبر دانست.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
آصفی، مهدی، «درنگ‌هایی در دعای ماه رجب»، علوم حدیث، 1384ش، شماره 37 و 38، صص 167-185.
آقایی، سیدعلی، «تاریخ‌گذاری احادیث بر مبنای روش تحلیل ترکیبی اسناد-متن، امکانات و محدودیت‌ها»، صحیفه مبین، 1391ش، شماره 50، صص 101-140.
ابطحی، سید محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح رجال النجاشی، قم، مولف، 1417ق.
ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1966م.
ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی، صفة الصفوة، بیروت، دارلکتاب العربی، بی‌تا.
ابن‌خلکان، احمد بن ابراهیم، وفات الاعیان، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
ابن‌داوود، حسن بن علی، رجال ابن‌داوود، نجف: المطبعه الحیدریه، 1392ق.
ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، قم، موسسه الافاق، 1371ش.
_________________، اقبال بالاعمال الحسنه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1418ق.
ابن کثیر، ابوالفداء، البدایه والنهایه، بیروت: دارالحیاء التراث العربی، 1408ق.
ابن مشهدی، محمد‌بن‌جعفر، المزار الکبیر، قم، انتشارات اسلامی، 1419ق.
اردبیلی، محمدعلی، جامع الروایات، قم، مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، 1403ق.
بروجردی، سیدعلی، طرائف المقال، قم، مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، 1410ق.
بستانی، قاسم، معیارهای شناخت احادیث ساختگی، اهواز، رسش، 1386ش.
بهایی، محمدبن‌حسین، منهاج النجاح فی ترجمه مفتاح الفلاح، تهران، حکمت، 1384ش.
 وحید بهبهانی، محمد باقر، تعلیقه علی منهج المقال، قم، معارف اهل بیت(ع)، بی‌تا.
تفرشی، سید مصطفی بن حسین نقد الرجال، قم، موسسه آل البیت (ع)، 1418ق.
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، 1385ش.
جواهری، محمد، المفید من معجم الرجال الحدیث، قم، مکتب محلاتی، 1424ق.
حاجی‌حسنی، زهرا؛ مهریزی، مهدی، «گزارشی از تحلیل مضامین ادعیه ماه رجب براساس مصباح المتهجد شیخ طوسی»، علوم حدیث، 1391ش، شماره64، ص 160-180.
حرعاملی، محمد بن حسن، ایقاط من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، قم، دلیل ما، 1422ق.
حسن‌زاده آملی، حسن، رسالة لقاء الله، قم، نشر الف. لام. میم، 1387ش.
حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، قم، نشر الفقاهه، 1417ق.
خمینی، روح الله، مصباح الهدایه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1373ش.
___________، شرح دعای سحر، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1374ش.
___________، تعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، موسسه نشر آثار امام، 1375ش.
___________، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1378ش.
خویی، ابوالقاسم موسوی، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، قم، دفتر آیت الله العظمی خویی، 1413ق.
ذهبی، شمس الدین محمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1409ق.
سالاری راد، معصومه، «بررسی امامت در آثار صدر المتالهین و حکمت متعالیه»، پگاه حوزه، 1387ش، شماره 247، ص 138-115.
سعدی شیرازی، مصلح الدین، کلیات  سعدی، تهران، امیر کبیر، 1394ش.
سیدرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات امیرالمومنین، 1389ش.
شاکری، حسین، مناظرات الامام الصادق (ع)، قم، چاپخانه ستاره، 1418ق.
شوشتری، محمدتقی، الاخبار الدخیله، تهران، مکتب صدوق، 1415ق.
صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (ع)، تهران، جهان، 1378ق.
_______________، من لا یحضر الفقیه، بیروت، دارالتعارف، 1411ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، صدرا، 1385ش.
__________________، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، 1417ق.
طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق.
________________، رجال الطوسی، تحقیق، ج قیومی. قم، جامعه مدرسین، 1415ق.
________________، الفهرست کتب الشیعه و اصولهم، قم، نشر اسلامی، 1417ق.
عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، المزار فی کیفیة زیارات النبی و الأئمة (ع)، قم، مدرسه امام مهدی (عج)، 1410ق.
فقهی‌زاده، عبدالهادی؛ شفیعی، سعید، «تاریخ‌گذاری حدیث «علیکم بسنتی و سنه الخلفاء الراشدین»، حدیث پژوهشی، سال7، 1394ش، شماره 14، صص 7-32.
فیض کاشانی، محمد، عین الیقین (الانوار و الاسرار)، بیروت، دارالحواء، 1428ق.
قربانی، قدرت الله، «فلسفه امامت در اندیشه ملاصدرا و امام خمینی»، حوزه، 1384ش، شماره 54، صص 138-84.
قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، افق فردا، 1375ش.
قیومی، جواد، صحیفه المهدی (عج)، قم، موسسه نشر اسلامی، 1375ش.
کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الامین، بیروت، موسسه الاعلمی، 1418ق.
_______________، المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، بیروت، موسسه النعمان، 1420ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، موسسه الوفاء، 1403ق.
محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، بیروت، موسسه آل البیت، 1408ق.
محمدی ری شهری، محمد، موسوعة العقائد الاسلامیه، قم، دار الحدیث، 1383ش.
_________________، زمزم عرفان، قم، موسسه دار الحدیث، 1390ش.
مسعودی، عبدالهادی، وضع و نقد حدیث، تهران، سمت، 1394ش.
مطهری، مرتضی، عرفان حافظ، تهران، صدرا، 1379ش.
معارف، مجید و شفیعی، سعید، درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، 1394ش.
معارف، مجید، تاریخ عمومی حدیث با رویکرد تحلیلی، تهران، انتشارات کویر، 1393ش.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش.
_____________، توضیح المسائل همراه با استفتائات، قم، انتشارات امام علی بن ابی‌طالب، 1375ش.
_____________، مفاتیح نوین، قم، انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (ع)، 1384ش.
ملاصدرا، صدرالدین محمد،عرفان و عارف نمایان، ترجمه: محسن بیدار، تهران، انتشارات الزهراء، 1405ق.
_________________،حکمت متعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1414ق.
_________________،مبدا و معاد، ترجمه، احمد حسینی اردکانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، بی‌تا.
ملکی تبریزی، میرزا جواد، المراقبات، قم، نشر اخلاق، 1375ش.
منصوری، ذبیح الله، مغز متفکر جهان شیعه، تهران، انتشارات جاویدان، 1409ق.
نجابت شیرازی، حسن علی، شرح دعای رجبیه، قم، مرکز تخصصی دعا، بی‌تا.
نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی (فهرست اسماء مصنفی الشیعه)، قم، انتشارات آیت‌الله شبیری زنجانی، 1407ق.
نفیسی، شادی، «معیارهای نقد دعا در اخبار الدخیله»، آیینه پژوهش، دوره9، 1377ش، شماره 53، صص 52-44.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، قم، نشر اسلامی، 1413ق.
نیل‌ساز، نصرت، «تاریخ‌گذاری احادیث بر اساس روش ترکیبی تحلیل اسناد و متن در مطالعات اسلامی و خاورشناسان»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال44، 1390ش، شماره 1، صص 127 تا 149.