نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه پردیس فارابی تهران

2 دانشجوی دکتری پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

دسته‌ای از روایات، پذیرش توبه حضرت آدم (ع) را نتیجه توسل او به حضرت محمد و آل او (ع) دانسته‌اند. روایتی منسوب به پیامبر اکرم (ص) در دو مصدر زیدی کوفی از توسل آدم (ع) به اهل‏بیت با عنوان «پنج‌تن» یاد کرده است. اعتبارسنجی این روایت و تبیین امکان ارتباط آن با عقاید زیدیه، مسئله نوشتار پیش روست. بدین منظور با کاربست روش‏های نقد حدیث در سنت اسلامی به سنجش مصدر، سند و متن روایت پرداخته و بر پایه تحلیل داده‌های برآمده از آن، امکان پیوند این روایت با عقاید زیدیه بررسی شده است. شناسایی آسیب‌هایی چون تفرد در مصادر زیدی کوفی، روی‌گردانی محدثان سده‌های میانه و متقدم از نقل، وجود راویان ضعیف و ناشناخته در طرق انتقال و کاربرد اصطلاح «پنج‌تن» که پدیداری و رواج آن متأخر از عهد نبوی است، اعتبار روایت را به چالش می‌کشد. برجستگی بوم حدیثی کوفه در نقل این روایت با توجه به شرایط فرهنگی ـ دینی آن، توجه زیدیان به اعمش به مثابه حلقه مشترک روایت و منزلت بی‌بدیل اصحاب کساء در دیدگاه زیدیه، نشانه‏هایی از ارتباط نقل و نشر این هیئت از روایت با زیدیان کوفه فراهم می‌آورد.

کلیدواژه‌ها

آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن‏، الذریعه إلى تصانیف الشیعه، بیروت‏، دارالأضواء، چاپ سوم، 1403ق.
ابن‌ابی‌الرجال، احمد بن صالح، مطلع البدور و مجمع البحور، صعده، مرکز اهل‌البیت لدراسات الاسلامیه، 1425ق.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1371ق.
ابن‌ایوب باجی، سلیمان‌بن‌خلف، التعدیل والتجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح،مراکش، وزاره الأوقاف والشؤون الإسلامیه، بی‌تا.
ابن‌بدرالدین، حسن، ینابیع النصیحه، صنعاء، مکتبه بدر، چاپ دوم، 1422ق.
ابن‌حاتم شامی، یوسف، الدرالنظیم، قم، نشر اسلامی، بی‌تا.
ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، بیروت، دارالوفاء، 1411ق.
__________، الثقات، حیدرآباد، مؤسسه الکتب الثقافیه، 1393ق.
__________، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، بی‌جا، بی‏نا، بی‌تا.
ابن‌حجاج، مسلم، الجامع الصحیح‏، قاهره‏، دارالحدیث، 1412ق.
ابن‌حجر، احمدبن‌علی، تقریب التهذیب لخاتمه الحفاظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1415ق.
_________________، لسان المیزان، بیروت، مؤسسه الأعلمی، چاپ دوم، 1390ق.
_________________،طبقات المدلسین، اردن، مکتبه المنار، بی‌تا.
ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الإسلام، ‏قم‏، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم‏، 1385ق.‏
________________، شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار‏، قم، جامعه مدرسین‏، 1409ق.‏
ابن‌داود، حسن بن على، ‏الرجال، تهران‏، دانشگاه تهران‏، 1342ش.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن‌شعبه حرانى، حسن‌بن‌على، تحف العقول، قم‏، جامعه مدرسین، ‏1404ق
ابن‌شهر آشوب مازندرانى، محمدبن‌على، ‏مناقب آل أبی‌طالب (ع)، قم، ‏علامه‏، 1379ق.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، چاپ دوم، 1992م.
ابن‌مردویه اصفهانی، أحمدبن‌موسى، مناقب علی بن أبی‌طالب (ع) و ما نزل من القرآن فی علی(ع)، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1424ق.
ابن‌معین، یحیی، تاریخ یحیی بن معین، بیروت، دارالقلم، بی‌تا.
ابن‌مغازلی، علی‌بن‌محمد، مناقب علی بن أبی‌طالب (ع)، بی‌جا، سبط النبی (ص)، 1426ق.
ابوالفرج اصفهانى، على‌بن‌حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، دارالمعرفه، بى‌تا.
ابوطالب مکى، محمدبن‌علی، قوت القلوب فى معامله المحبوب، ‏بیروت، ‏دارالکتب، 1417ق.‏
استرآبادى، على، ‏تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، قم، ‏نشر اسلامی‏، 1409ق.
اسماعیلی یزدی، عباس، ینابیع الحکمه، قم، مسجد جمکران، چاپ پنجم، 1428ق.
اشعرى قمى، ‏سعدبن‌عبدالله، المقالات و الفرق‏، بی‌جا، علمى و فرهنگى، ‏چاپ دوم‏، 1360ش.
اصفهانى، احمدبن‌عبدالله، ‏حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، قاهره، دار ام القراء، بی‌تا.
امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، بی‌تا.
بحرانی، هاشم، غایه المرام وحجه الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، ترکیا، المکتبه الإسلامیه، بی‌تا.
_________________، الضعفاء الصغیر، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.
بروجردی، سیدحسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، أنصاریان، 1416ق.
______________، جامع احادیث الشیعه، قم، مهر، 1409ق.
بروکلمان، کارل، تاریخ الأدب العربى‏ ، مترجم: یعقوب‏ بکر و دیگران، قاهره، دارالمعارف‏، چاپ سوم، بی‌تا.
بلاذرى، أحمدبن‌یحیى، فتوح البلدان، بیروت، الهلال، 1988م.
جرار، ماهر، «تفسیر ابوالجارود زیاد بن منذر: مقدمه‌ای در شناخت عقاید زیدیه»، مترجم: محمدکاظم رحمتی، آینه پژوهش، 1384ش، ش95، 15-42.
__________، «چهار متن کهن از زیدیان نخستین»، مترجم: سیدعلی موسوی‌نژاد، هفت آسمان، 1385ش، ش31، صص 89-138.
حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله، معرفه علوم الحدیث، بیروت، دارالآفاق، چاپ چهارم، 1400ق.
حرعاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1409ق.
حسکانی، عبید الله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران‏، مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، 1411ق.
حسینی‌شکرایی، احترام، نقش اعداد از باستان تاکنون، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390ش.
حلى، حسن‌بن‌یوسف، ‏ترتیب خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال، ‏مشهد، آستان قدس رضوى‏، 1381ش.‏
حموی جوینی، ابراهیم‌بن‌محمد، فرائدالسمطین، بیروت، مؤسسه محمودی، 1398ق.
خرسان، محمدمهدی، موسوعه عبدالله بن عباس حبرالامه و ترجمان القرآن، قم، مرکز الابحاث العقائدیه، 1437ق.
خطیب بغدادی، احمدبن‌علی، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع، بیروت، موسسه الرساله، چاپ چهارم، 1417ق.
_____________________، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.
خویى، ابوالقاسم‏، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، بى‌جا، بی‌نا، چاپ پنجم، 1413ق.‏
درسی حمزی، ابراهیم یحیی، مجموع کتب و رسائل الامام الاعظم امیرالمؤمنین زید بن علی (ع)، صعده، مرکز اهل البیت (ع) للدراسات الاسلامیه، 1422ق.
ذهبی، محمد بن احمد، المغنی فی الضعفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
_______________، تذکره الحفاظ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
_______________، سیر اعلام النبلاء، بیروت، الرساله، چاپ هفتم، 1413ق.
_______________، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، بیروت، دارالمعرفه للطباعه والنشر، 1382ق.
راوندی، قطب‌الدین، قصص الانبیاء، مشهد، مرکز پژوهش‌هاى اسلامى، 1409ق.
رباط جزی، مجید، «تشیع عبدالله بن عباس از منظر مناظرات او (1و2)»، تاریخ در آینه پژوهش، 1387ش، ش19، ص 41-68و ش20،ص63-88
رجبی، محمدحسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، تهران، دانشگاه جامع امام حسین(ع)، چاپ دوم، 1397ش.
رضایی اصفهانی، محمدعلی، قرآن و امام حسین (ع) امام حسین و قرآن (ع)، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1393ش.
زرین کلاه، الهام و نصرت نیل‌ساز، «ارزیابی میزان مطابقت روایات تفسیری ابن‌عباس با روایات اهل‌بیت»، پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، 1397ش، ش8، صص 239-270.
_____________________، نهله غروی، محمدعلی مهدوی‌راد، «تحلیل انتقادی روایات متعارض کشی درجرح و تعدیل ابن‌عباس»، حدیث‌پژوهی، 1398ش، ش21، صص 241- 276.
سلمان‌زاده، جواد؛ علی‌اکبر ربیع‌نتاج، «باذام بین رد و قبول؛ نمایشی از پشت پرده اتهامات وی»، حدیث و اندیشه، 1398ش، ش 27، صص46-73.
سند، محمد، الامامه الالهیه، قم، اجتهاد، 1427ق.
شوشترى، محمدتقى‏، قاموس الرجال‏، قم، نشر اسلامی‏، چاپ دوم، 1410ق.
شهارى، ابراهیم بن قاسم، طبقات الزیدیه الکبرى، اردن، مؤسسه امام زید بن علی، 1421ق.
شیمل، آنه‌ماری، راز اعداد، مترجم: فاطمه توفیقی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1388ش.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، حدیث‌های خیالی در مجمع‌البیان، تهران، کویر، چاپ پنجم، 1390ش.
صدوق، محمدبن‌على‏، ‏عیون أخبار الرضا (ع)‏، تهران، ‏نشر جهان‏، 1378ق.
______________، فضائل الشیعه‏، تهران‏، أعلمى، ‏بى‌تا.
______________، معانی الأخبار، قم‏، دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.‏
صعدی، عبدالله محمد بن حمزه، هادی الی الحق، درر الاحادیث النبویه بالاسانید الیحیویه، عمان، موسسه امام زیدبن‌علی، 1422ق.
طباطبایی، محمدکاظم، منطق فهم حدیث، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390ش.
طباطبایى، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبه العربیه، قم، موسسه آل البیت لإحیاء التراث، ‏1417ق.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، المنتخب للطریحی فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بالفخری، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1424ق.
طوسى، محمدبن‌حسن‏، رجال الطوسی، قم، نشر اسلامی، چاپ سوم، 1373ش.‏
طیار، مساعد بن سلیمان، موسوعه التفسیر المأثور، بیروت، دار ابن‌حزم، 1439ق.
عاملی، جعفرمرتضی، ابن‌عباس و اموال‌البصره، تهران، مؤلف، 1396ق.
عجلی، احمدبن عبدالله، معرفه الثقات، مدینه، مکتبه الدار، 1405ق.
عزیزى، حسین‏، الرواه المشترکون بین الشیعه و السنه، مترجم: عقیل‏ ربیعى و دیگران، تهران، مجمع عالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیه، ‏1430ق‏.
عصفری، ابن‌خیاط، خلیفه، طبقات خلیفه، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
عقیلی، محمدبن‌عمرو، الضعفاء الکبیر، بیروت، دارالکتب، چاپ دوم، 1418ق.
علوی، محمدبن‌علی، تسمیه من روی عن الامام زید من التابعین، یمن، مؤسسه امام زید بن علی، 2003م.
عمدی، محمد، الزیدیه و الامامیه جنبا الی جنب، قم، مرکز الابحاث العقائدیه، 1427ق.
عیاشى، محمدبن‌مسعود، تفسیر العیاشی،‏ تهران، ‏المطبعه العلمیه، 1380ق.‏
غلامعلی، مهدی، «سیطره سبک مناقب‌نگاری در سده ششم و هفتم هجری»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت عبدالجلیل رازی قزوینی، قم، دارالحدیث، 1391ش.
غوری، عبدالماجد، موسوعه علوم الحدیث و فنونه، دمشق، دار ابن‌کثیر، 1428ق.
فرجامی، اعظم، زیدیه و حدیث امامیه، قم، دارالحدیث، 1394ش.
فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، مترجم: جواد خاتمی، سبزوار، ابن‌یمین، 1382ش.
قبادی، مریم، تفسیر فرات کوفی؛ بازشناسی میراث کهن شیعه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1389ش.
قرشی، علی‌بن‌حمید، مسند شمس الاخبار المنتقی من کلام النبی المختار، صنعاء، مکتبه الیمن الکبری، 1407ق.
قمى مشهدى، محمد، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‏، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368ش.
کاظمی، عنایت‌الله، «توسل در سیره انبیاء از دیدگاه اهل‌سنت»، پژوهشنامه نقد وهابیت؛ سراج منیر، 1392ش، 12ش، صص95-120.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی‏، 1410ق.
کوفی، محمدبن‌سلیمان، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب (ع)، قم، مجمع الثقافه الاسلامیه، چاپ دوم، 1423ق.
کشى، محمدبن‌عمر، ‏رجال الکشی، مشهد، ‏دانشگاه مشهد، 1348ش.
کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، قم، ‏دارالحدیث‏، 1429ق.
مادلونگ، ویلفرد، فرقه‌های اسلامی، مترجم: ابوالقاسم سری، تهران، اساطیر، چاپ دوم، 1381ش.
مامقانى، عبدالله، ‏تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسه آل البیت لإحیاء التراث‏، 1431ق.
مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت‏، دارإحیاء التراث العربی، چاپ دوم‏، 1403ق.‏
محب طبری، احمد، الریاض النضره فی مناقب العشره، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
محمدی ری‌شهری، محمد، دانش‌نامه قرآن و حدیث، مترجم: حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1391ش.
مخزومی، مهدی، مدرسه الکوفه و منهجها فی اللغه و النحو، مصر، شرکه مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده، چاپ دوم، 1377ق.
مزی، یوسف، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ چهارم، 1406ق.
مسعودی، عبدالهادی، «اعتبارسنجی تفاسیر روایی شیعی»، تفسیر اهل‌بیت، 1392ش، ش1، صص 18-45.
معرفت، محمدهادى، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، جامعه الرضویه‏، 1418ق.
منصوربالله، قاسم‌بن محمد، مجموع رسائل الامام المنصور بالله، صنعاء، موسسه امام زیدبن‌علی، 1424ق.
موحدی محب، عبدالله، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، آینه پژوهش، 1378ش، ش60، ص33-45.
مهروش، فرهنگ، مروری بر گستره دعاپژوهی، تهران، بصیرت، 1389ش.
نجاشى، احمدبن‌على، ‏رجال النجاشی، قم‏، نشر اسلامی، ‏چاپ ششم، 1365ش.
نسائی، أحمدبن‌علی، الضعفاء والمتروکین، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.
نمازى شاهرودى، على، ‏مستدرکات علم رجال الحدیث‏، تهران، فرزند مولف، 1414ق
نورآقایی، آرش، عدد، نماد، اسطوره، تهران، افکار، 1388ش.
نوری، حسین، ‏مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)‏، 1408ق.‏
وجیه، عبدالسلام عباس، معجم رجال الاعتبار و سلوه العارفین، یمن، موسسه الامام زید بن علی، 2001م.
هارونی، یحیی بن حسین، تیسیر المطالب فی امالی ابی‌طالب، عمان، موسسه الامام زید بن علی، 1422ق.
هالم، هاینتس، غنوصیان در اسلام، ترجمه: احسان موسوی خلخالی، تهران، حکمت، 1394ش.
یازیگی، مایا، «حدیث عشره مبشره یا استفاده‌های سیاسی از روایت»، مترجم: مهدی حسینی، حدیث حوزه، 1393ش، ش8، صص79-92.