نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه (س)
چکیده
مقتل الحسین (ع) موجود در بحارالأنوار علی‌رغم این‌که در غالب گزارش‌ها با گزارشِ ابومخنف موجود در کتاب شیخ مفید یکی است، اما مؤلف کوشیده نسبت به گرد‌آوری روایاتی دیگر از مقاتل روایی روی آورَد. این مقتل ضمن دربرداشتن اخبار متفرد نسبت به دیگر متون روایی، در برخی موارد با وقایع مسلّم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار بوده و در مواردی شأن امام معصوم (ع) و یا خاندان معصومان (ع) خدشه‌دار شده به گونه‌ای که پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن معاصر شده است. این مقاله می‌کوشد با رویکردی توصیفی- تحلیلی، روایاتی را که نخستین‌بار در میان روایات عاشورایی جای گرفت، ارزیابی نماید و از این رهگذر برخی از هجمه‌های تحریفی آن را در سنجه نقد قرار دهد.
کلیدواژه‌ها
ابن‌أثیر، عزّالدین‌ابی‌الحسن، أسدالغابة‌فى‌معرفةالصحابة، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
ــــــــــــــــــــــــــــ، الکامل‌فی‌التاریخ، بیروت، دار صادرـ‌داربیروت، 1385ق.
ابن‌جوزى، ابوالفرج‌عبدالرحمن‌بن‌على، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق، محمدعبدالقادرعطاومصطفی‌عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب‌العلمیة، 1412ق.
ابن‌شهر‌آشوب‌مازندرانى، محمدبن‌على، مناقب‌آل‌ابی‌طالب (ع)، قم، علامه، 1379ق.
ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى، إقبال‌الأعمال، تهران، دارالکتب‌الإسلامیة، 1409ق.
ـــــــــــــــــــــــــــ، اللهوف على قتلى الطفوف، ترجمه: احمدفهرى‌زنجانى، تهران، جهان، 1348ش.
ـــــــــــــــــــــــــــ، مصباح‌الزائر، قم، مؤسسةآل‌البیت، 1417ق.
ابن‌عبدالبر، أبوعمریوسف‌بن‌عبدالله، الإستیعاب فى معرفة الأصحاب، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم‌علی‌بن‌حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌کثیر دمشقی، أبوالفداءإسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، دارالمعرفة، 1422ق.
ابن‌نماحلى، جعفربن‌محمد، مثیرالأحزان، قم، مدرسةالإمام‌المهدى (عج)، 1406ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات‌الکبرى، طائف، مکتبة‌الصدیق، 1414ق.
ابن‌مشهدى، محمدبن‌جعفر، المزارالکبیر، قم، دفتر انتشارات‌اسلامى، 1419ق.
ابومخنف‌کوفی، لوط‌بن‌یحیی، حکایة المختار فی أخذ الثار، قم، منشورات‌الرضی، 1369ق.
اسفندیاری، محمد، کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین (ع)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.
امین‌عاملی، سیدمحسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق.
ایمانی، حسین، «پژوهشی پیرامون فرزندان و همسران امام حسن (ع)»، فرهنگ‌کوثر، شماره‌ی55، پاییز1382، صص 106-119.
بحرانی‌اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار والأقوال، قم، موسسةالامام‌المهدی (عج)، 1413ق.
بلاذری، أبوالحسن أحمدبن‌یحیى، أنساب الأشراف، بیروت، دارالتعارف، 1397ق.
حرعاملى، محمدبن‌حسن، أمل الآمل، نجف، مکتبة الأندلس، 1385ق.
حسنی، هاشم‌معروف، سیرةالائمةالاثنی‌عشر (ع)، قم، الشریف‌الرضی، بی‌تا.
حسینى‌جلالى، سیدمحمدحسین، فهرس‌التراث، قم، دلیل‌ما، 1422ق.
حسینی، سیدعبدالله، معرفی و نقد منابع عاشورا، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386ش.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، اجوبةالمسائل‌المهنّائیة، قم، خیام، بی‌تا.
خطیب‌بغدادى، ابوبکراحمدبن‌على، تاریخ‌بغداد، بیروت، دارالکتب‌العلمیة، 1417ق.
خوارزمی، موفق‌بن‌احمد‌خطیب، مقتل‌الحسین (ع)، قم، انوارالهدی، بی‌تا.
دربندی، آغابن‌عابدشیروانی‌حائری، اکسیر العبادات فی أسرار الشهادات (أسرارالشهادة)، بحرین، شرکةالمصطفی، 1415ق.
دینورى، ابوحنیفه احمد‌بن‌داود، الأخبار الطّوال، قم، منشورات‌الرضى، 1368ش.
دینوری، أبومحمدعبدالله‌بن‌مسلم، الإمامة و السیاسة، بیروت، دارالأضواء، 1410ق.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، المعارف، قاهرة، الهیئةالمصریة، 1992م.
ذهبی، محمدبن‌احمد، تاریخ الإسلام و دفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دارالکتاب‌العربی، 1410ق.
ــــــــــــــــــــــ، سیر اعلام‌النبلاء، بیروت، موسسةالرسالة، 1413ق.
رحمان‌ستایش، محمدکاظم؛ رفعت، محسن، «روایات عاشورایی الفتوح ابن‌أعثم کوفی در میزان نقد و بررسی»، حدیث‌پژوهی، بهار و تابستان 1389، شماره‌ی3، صص 79-116.
رفعت، محسن، «روایات عاشورایی مقتل شیخ صدوق در میزان نقد»، شیعه‌پژوهی، بهار1396، سال‌سوم، شماره‌دهم، صص 113-142.
زبیری، مصعب‌بن‌عبدالله، نسب قریش، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
سپهر، میرزامحمدتقی، ناسخ التواریخ در احوالات حضرت سیدالشهداء، تهران، اسلامیه، 1368ش.
شوشتری، محمدتقی، قاموس‌الرجال، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1419ق.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، نگاهی به حماسه حسینی، تهران، کویر، 1369ش.
صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین (ع)، تهران، بین‌الملل، 1386ش.
ــــــــــــــــــــــــــ، عاشوراپژوهی با رویکردی به تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین (ع)، قم، خادم‌الرضا، 1385ش.
صدوق، محمدبن‌بابویه، الأمالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
صفدی، صلاح‌الدین‌خلیل، الوافی بالوفیات، بیروت، دارإحیاءالتراث، 1420ق.
صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، تحقیق، حبیب‌الرحمن‌أعظمی، بی‌جا، بی‌تا.
ضیایی، عبدالحمید، جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا، تهران، ققنوس، 1384ش.
طبرسى، احمدبن‌على، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، مرتضى، 1403ق.
طبرسى، فضل‌بن‌حسن، إعلام الورى بأعلام الهدی، تهران، اسلامیة، 1390ق.
طبری، محمدبن‌جریر، تاریخالطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
طبسی، محمدجواد، «امام حسن مجتبی (ع) و افسانه طلاق»، فرهنگ کوثر، بهار1382، شماره‌ی53، صص 15-23.
طریحی، فخرالدین، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1424ق.
طهرانی، آقابزرگ، الذریعةالی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالأضواء، 1403ق.
طوسى، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1373ش.
عسقلانی، أحمدبن‌علی، الاصابة فى تمییز الصحابة، بیروت، دارالکتب‌العلمیة، 1415ق.
ــــــــــــــــــــــــ، تهذیب‌التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
فتال‌نیشابورى، محمدبن‌احمد، روضةالواعظین و بصیرةالمتعظین، قم، رضى، 1375ش.
قاسم‌پور، محسن؛مختاری‌هاشم‌آباد، ابوطالب، «مبنای متن‌محورانه علامه مجلسی در انتخاب مصادر و احادیث بحارالأنوار با تأکید بر احادیث ناظر بر امامت»، علوم حدیث، تابستان1395، شماره80، صص 106-137.
قنوات، عبدالرحیم، «خلط روایات تاریخی: افسانه‌ی ارینب»، تاریخ و تمدن اسلامی، بهاروتابستان1391، سال‌هشتم، شماره پانزدهم، صص 3-26.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1388ق.
کاشانی، میرزاحبیب‌الله، تذکرةالشهداء، تهران، شمس‌الضحی، 1390ش.
کاشفی‌سبزواری، ملاحسین، روضة الشهداء، تصحیح: ابوالحسن‌شعرانی، تهران: اسلامیه، بی‌تا.
کراجکى، محمدبن‌على، التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة، قم، دارالغدیر، 1421ق.
کشى، محمدبن‌عمر، رجال الکشی (إختیارمعرفةالرجال)، مشهد، دانشگاه مشهد، 1409ق.
مجاهدی، محمدعلی، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، قم، زمزم هدایت، 1386ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لعلوم الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق. ــــــــــــــــــــــ، جلاءالعیون، تاریخ چهارده معصوم، تحقیق: علی‌امامیان، قم، سرور، 1382ش.
ــــــــــــــــــــــ، مرآةالعقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.
محمدی‌ری‌شهری، محمد، شهادت نامه‌ی امام حسین (ع) بر پایه‌ی منابع معتبر، قم، دارالحدیث، 1390ش.
مدرس، میرزا محمدعلی، ریحانةالادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، تهران، خیام، 1369ش.
مزی، جمال‌الدین أبوالحجاج، تهذیب‌الکمال فی أسماء الرجال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1406ق.
معتمدالدولة، حاجی فرهادمیرزا، قمقام زخّار و صمصام بتّار، تهران، بین‌الملل، 1391ش.
مغربى، قاضی‌نعمان، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار (ع)، قم، جامعه مدرسین، 1409ق.
مفید، محمدبن‌محمد، الإختصاص، قم، کنگره‌ی جهانی شیخ مفید، 1413ق.
ـــــــــــــــــــــــــ، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره‌ی شیخ مفید، 1413ق.
ــــــــــــــــــــــــــ، المزارـ مناسک‌المزار، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
منقری، نصربن‌مزاحم، وقعةصفین، قم، مکتب آیةالله مرعشی‌نجفی، 1404ق.
موسوی‌خمینی، سیدروح الله، کشف‌الأسرار، بی‌جا، بی‌تا.
میدانی، احمد‌بن‌محمد، مجمع الأمثال، مشهد، معاون فرهنگی آستان مقدس رضوی، 1366ش.
مسعودی، أبوالحسن على‌بن‌حسین، مروج‌الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجرة، 1409ق.
ناطق‌بالحق، یحیی‌بن‌حسین، تیسیر المطالب فی أمالی ابی‌طالب، صنعاء، مؤسس زیدبن‌علی، 1422ق.
نجاشی، احمدبن‌على، رجال‌النجاشی، قم، مؤسسه نشر‌اسلامی، 1365ش.
نورى، حسین‌بن‌محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.
نویری، شهاب‌الدین، نهایةالأرب فی فنون الأدب، قاهره، دارالکتب و الوثائق القومیة، 1423ق.
)