نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، مرکز آموزش عالی اقلید

چکیده

عبدالله بن‌عباس، صحابی مشهور پیامبر (ص) و از مفسران برجسته است. شهرت وی در تفسیر، منجر به نقل روایات دروغین و متعارض از وی شده است. نمونه‌ای از این روایات، در زمینۀ صیام می‌باشد. این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، تجزیه و تحلیل داده‌ها، به حل تعارض روایات صیام، که بخشی مربوط به نسخ یا عدم نسخ آیۀ 184سورۀ بقره و بخش دیگر در خصوص افطار یا عدم افطار در سفر است، پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که روایات عدم نسخ آیۀ مذکور و روایات وجوب افطار در سفر، با توجه به معیارهایی همچون موافقت با سیاق، گفتار لغویان، ترجیح روایات اکثر بر اقل و غیره ترجیح دارد. در عین حال با توجه به مطابقت 80 درصدی روایات تفسیری ابن‌عباس با روایات ائمه (ع)، موضع‌گیری موافق عقیدتی- سیاسی وی در دفاع از ایشان و نیز تصریح خود ابن‌عباس به علم‌آموزی نزد حضرت علی (ع)، یک معیار مستقل، به عنوان یکی از مرجحات خارجی، در حل این تعارض ارائه می‌دهد که عبارت است از مطابقت روایات وی با روایات اهل بیت (ع).

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، جامعه مدرسین،1412ق.
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ سوم، بیروت، دار الأضواء، 1403ق
ابن ابی‌جمهور، محمدبن‌علی، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، قم، مکتبة سیدالشهداء، 1405ق.
ابن‌حبان، محمد، الثقات، هند، مؤسسه الکتب الثقافیه، 1393.
ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
.......................، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن‌علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ش.
ابن‌طاووس، احمد بن‌موسی، سعد السعود، قم، منشورات الرضی، 1363ش.
ابن‌عطیه، محمد عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن‌عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن‌یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق، محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابن‌منظور، محمد بن‌مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دارصادر، 1414ق.
اندلسی، محمد بن‌یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
 انصاری، مرتضی بن‌محمد امین، فرائد الاصول، قم، چاپ عبدالله نورانی، 1365ش.
بحرانی، هاشم، البرهان فی التفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق.
بخاری، محمد بن‌اسماعیل، التاریخ الکبیر. المکتبة الاسلامیه، بی‌تا.
برقی، احمدبن‌محمد بن‌خالد، رجال البرقی، تحقیق: جواد القیومی، بی‌جا، نشر القیوم، 1419ق.
بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق: محمد عبدالرحمن المرعشی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق. 
جصاص، احمد بن‌علی، احکام القرآن، بیروت، دارالفکر، 1421ق.
حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
حکیم، محمدتقی، عبدالله بنعباس، شخصیته و آثاره، قم، مدین، 1423ق.
حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، چاپ چهارم،  قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق.
خویی، ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث، چاپ نهم، بی‌جا، 1413ق.
ذهبى، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، قاهره، دارالکتب الحدیث، 1381ق.
راغب اصفهانی، حسین بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، 1412ق. 
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، چاپ پنجم، بیروت، دار العلم للملایین، 1980م.
زرین کلاه، الهام، تحلیل روایات تفسیری متعارض ابن عباس با استناد به روایات اهل بیت (ع) با تأکید بر جامع البیان و نورالثقلین، رساله دکتری، تهران، تربیت مدرس، 1396.
زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق. 
سبحانی، جعفر، الموجز فی اصول الفقه، قم، بی‌نا، 1376ش. 
سمرقندی، نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم، بی‌نا، بی‌تا.
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1421ق. 
شاطبی، ابراهیم بن‌موسی، الموافقات فی اصول الشریعه، مصر، دار ابن‌عفان، 1421ق. 
شهید ثانی، زین الدین بن‌علی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی، 1408ق.
صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، چاپ سوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ چهاردهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
طبرسی، فضل بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق.
طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.
.....................................، رجال طوسی، تحقیق: جواد قیومی الاصفهانی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
.....................................، الفهرست، تحقیق: شیخ جواد قیومی، بی‌جا، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417ق.
.....................................، الأمالی، قم، دارالثقافه الدراسات الاسلامیه، 1414ق.
.....................................، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
.....................................، تهذیب الاحکام، تهران، چاپ علی اکبر غفاری، 1376ش.
طهرانی حائری، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، بی‌جا، 1366ش. 
عجلی، احمد بن‌عبدالله، معرفة الثقات، مدینه، مکتبة الدار، 1405ق.
حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامه، تحقیق، عبدالرحیم مبارک، مشهد، انتشارات تاسوعاء، 1379ش.
..........................، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، مؤسسه نشر الفقاهت، 1417ق.
عیاشی، محمد بن‌مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ش.
قرطبی، محمد بن‌احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364ش.
کاظمی خراسانی، محمدعلی، فوائد الاصول، قم، بی‌نا، 1404ق. 
کلینی، محمد بن‌یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1363ق.
کشی، محمد بن‌عمر، رجال کشی، بی‌جا، بی‌تا.
گلدتسیهر، ایگناتس، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمه: عبدالحلیم نجار، بیروت، دار إقرأ، 1405ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، جامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1377ق.
مناوی، محمد عبدالرؤوف، فیض الغدیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
میبدی، احمد بن‌ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ پنجم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371ش.
نجاشی، احمد بن‌علی، أسماء مصنفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ پنجم، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، 1416ق.
نیل‌ساز، نصرت، خاورشناسان و ابنعباس، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1393ش.
واعظ الحسینی، محمد سرور، مصباح الاصول، قم، بی‌نا، 1408ق.
هاشمی خان‌عباسی، سیدعلی، «تعارض ادله و قواعد رفع آن»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، شماره 25، 1389ش.
Berg, Herbert, The Development of Exegesis in Early Islam: The Authenticity of Muslim Literature from the Formative period, Surrey, UK: Curzon Press, 2000.
Goldfeld,  Isaiah, “The Tafsir of Abdollah Ibn Abbas”, Der Islam, 58, 1981