نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران.

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

شمار قابل توجهی از مفسران اهل سنت به واسطه باور به وجود روایت‌های نبوی دال بر معرفی «سوره حمد» به عنوان مصداق عبارت «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏»، تفسیر این تعبیر به «سوره حمد» را بر دیگر آراء برتری داده و آن را برگزیده‌اند. بررسی روایات نبوی در این موضوع مشابهت زیاد متن آن‌ها را اثبات می‌کند؛ به نحوی که می‌توان گفت همه آن‌ها بازگو کننده یک سخن پیامبر (ص) در گفت و گو با یکی از صحابه (به احتمال زیاد ابی بن کعب، و یا ابوسعید بن معلی) هستند. محتوای مشترک در همه این روایات معرفی «سوره حمد» به عنوان سوره‌ای است که در کتب آسمانی پیشین و قرآن نظیر و مانند ندارد و سپس تلاوت آیه هشتاد و هفتم سوره حجر است. مفسران اهل سنت علت تلاوت این آیه پس از اشاره به فضیلت سوره حمد را در این دیده‌اند که این سوره مصداق تعبیر «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏» است. اما بازخوانی مجدد این روایات نشان می‌دهد که از آنجایی که در آیه هشتاد و هفتم سوره حجر دو تعبیر «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏» و «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» در کنار یکدیگر آمده‌اند نمی‌توان به طور قطع گفت سوره حمد مصداق «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏» است؛ چه اینکه امکان دارد این سوره به عنوان مصداق «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» معرفی شده باشد. توجه به واژگان به کار رفته در آیه، یعنی «الْمَثانی‏» و «الْعَظیمَ» این احتمال را به وجود می‌آورد که تعبیر «الْمَثانی‏» ـ که به معنای معطوف به گذشته است ـ به بخشی از وحی قرآن که در کتب آسمانی پیشین نظیر و مانند دارد و تکرار آن‌ها محسوب می‌شود اشاره داشته باشد و تعبیر «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» به بخشی از وحی قرآنی که در کتب آسمانی پیشین مانند ندارد و مختص به پیامبر اسلام (ص) است اشاره داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
آلوسى، محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: على عبدالبارى عطیة،‏ بیروت،‏ دارالکتب العلمیه، ‏1415ق.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: اسعد محمد الطیب‏، عربستان سعودى، ‏مکتبة نزار مصطفى الباز، چاپ سوم،‏ 1419ق.
ابن‌‌ابی شیبه، عبدالله بن محمد بن ابی‌شیبه، المصنف، تحقیق: سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
ابن‌حبان، محمد بن حبان بن أحمد، صحیح ابن‌حبان، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، 1414ق.
ابن‌حجر، أحمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار الفکر، 1404 ق.
ابن حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن‌خزیمه، محمد بن اسحاق، صحیح ابن‌خزیمه، چاپ دوم، تحقیق: محمد مصطفی أعظمی، بی‌جا: المکتب الاسلامی، 1412ق.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌تا.
ابن‌عبدالبر، یوسف، التمهید، تحقیق: مصطفى بن أحمد علوی و ‏محمد عبدالکبیر بکری، مغرب، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة، 1387ق.
ابن‫فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی‏، 1404ق.
ابن‌کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمد حسین شمس الدین،‏ بیروت‏، دار الکتب العلمیة و منشورات محمدعلى بیضون، 1419ق.
ابن‌ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، تحقیق: محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
ابوحیان، محمد بن یوسف،‏ البحر المحیط فى التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت‏، دار الفکر،1420ق‏.
ابوداود، سلیمان بن أشعث، سنن أبی داود، تحقیق: سعید محمد اللحام، بی‌جا، دار الفکر، 1410ق.
ابوعبیده، معمر بن مثنی، مجاز القرآن، تحقیق: محمدفواد سزگین، قاهره، مکتبة الخانجی، 1381ق.
ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، 1400ق.
ابویعلی، اسماعیل بن محمد،مسند أبی یعلى، تحقیق: حسین سلیم أسد، دمشق، دار المأمون للتراث، بی‫تا.
اسفراینى، شاهفور بن طاهر‏، تاج التراجم فى تفسیر القرآن للاعاجم، تحقیق نجیب مایل هروى و على اکبر الهى خراسانى، تهران‏، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1375ش.‏
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، طبعة بالأوفست عن طبعة دار الطباعة العامرة بإستانبول، دار الفکر، 1401ق.
بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410ق.
...........................، السنن الکبری، بی‫جا، دار الفکر، بی‫تا.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق: عبد الرحمن محمد عثمان، بیروت، دار الفکر، 1403ق.
ثعلبی، احمد بن محمد‏، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق ابو محمد ابن‌عاشور، بیروت، دار إحیاء التراث العربی الثعلبی، 1422ق.
جابری، محمد عابد، فهم القرآن الحکیم التفسیر الواضح حسب ترتیب النزول، مغرب، دار البیضاء، ۲۰۰۸م.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
خازن، على بن محمد بغدادی، لباب التاویل فى معانى التنزیل، تحقیق: محمد على شاهین‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، ‏1415ق.‏
دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.
دارمی، عبدالله بن الرحمن، سنن الدارمی، دمشق، دار إحیاء السنة النبویه، 1349ق.
دروزه، محمد عزة، التفسیر الحدیث‏، قاهره‏، دار إحیاء الکتب العربیة، 1383ق.
ذوقی، امیر، «نگره‌ای جدید درباره انسجام متنیِ سوره‌های قرآن کریم»، مطالعات قرآن و حدیث، 1392ش، شماره 12، ص 151 ـ 175.
ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
سمرقندى، نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم‏، بی‌جا، بی‌‌تا.
سید قطب، ‏فى ظلال القرآن،‏ چاپ هفدهم، ‏بیروت ـ قاهره، دارالشروق‏، 1412ق.‏
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن أعظمی، بی‌جا، بی‌تا.
طبرانی، سلیمان بن احمد، مسند الشامیین، تحقیق: حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، 1417ق.
.............................، المعجم الأوسط، بی‌جا، دارالحرمین، 1415ق.
.............................، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبد المجید سلفی، بی‌جا، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1406ق.
طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت‏، دار المعرفه‏، 1412ق‏.
‏عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى‏، تهران‏، چاپخانه علمیه، ‏1380ق.
غانم، محمد سلمان، فی علوم القرآن رؤیة نقدیّة، بیروت، موسسة الانتشارات العربی، 2010م.
فراء، یحیى بن زیاد، معانى القرآن‏، تحقیق: احمد یوسف نجاتى و محمدعلى نجار و عبدالفتاح اسماعیل شلبى، مصر، دارالمصریه للتألیف و الترجمه‏، بی‌تا.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1409ق.
قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، تحقیق: محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیه‏، 1418ق.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ‏1364ش.
مالک، مالک بن انس، الموطاء، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1406ق.
ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، تحقیق سید بن عبد المقصود عبد الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
مزی، یوسف، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ چهارم، 1406ق.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: عبدالله محمود شحاته‏، بیروت، ‏دار إحیاء التراث‏، 1423ق.‏
میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، بیروت، دار الفکر، 1348ق.
نیشابوری، مسلم بن حجاج،صحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
واحدى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونى زغلول، ‏بیروت‏، دار الکتب العلمیة، 1411ق‏.