نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 سطح چهار حوزه علمیه قم

3 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

چکیده

شناخت خدا با خدا، نه‌تنها مورد تأکید روایات فراوانی قرار گرفته، بلکه به عنوان تنها راه شناخت خدا معرفی شده است. در تفسیر این روایات، محدثان، متکلمان، فیلسوفان و عرفان‌پژوهان دیدگاه‌های متعددی عرضه کرده‌اند که نوشتار حاضر، به گردآوری، دسته‌بندی، تقریر و ارزیابی مهم‌ترین آن‌ها پرداخته است. از ره‌گذر این جستار، مشخص می‌شود که تفسیر این روایات به «شناخت خدا با قدرت الهی»، «شناخت خدا با بهره‌گیری از راه‌های الهی»، «شناخت خدا، صنع و ایجاد الهی»، «تقدم شناخت خدا بر شناخت مخلوقات»، «شناخت خدا از طریق مخلوقات»، «شناخت خدا از طریق حیثیت وجودی مخلوقات» و «شناخت خدا از طریق سلب صفات مخلوقات»، پذیرفتنی نیست، اما تفسیر آن‌ها به «شناخت خدا از طریق بیانات الهی»، «شناخت خدا با وساطت خدا (برهان صدیقین)» و «شناخت شهودی خداوند»، پذیرفتنی و این تفاسیر را در سایه پذیرش مراتب مختلف معنایی روایات از یک‌سو و وجود شواهد روایی یا عقلی از سوی دیگر، می‌توان پذیرفت.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الإلهیات من کتاب الشفاء، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1428ق.
اسماعیلی، محمدعلی، «بررسی و نقد تصوّر ناپذیری و برهان ناپذیری خدا با نگرش منطقی و فلسفی»، معارف منطقی، مؤسسه امام خمینی، پاییز و زمستان 1393، شماره1، صص 43-74.
............................، «پژوهشی در شناخت ناپذیری ذات واجب الوجود درنظام فلسفی صدر المتألهین»، حکمت اسلامی، بهار 1395، شماره 8، صص23-52.
اسماعیلی، محمد علی و محمد فولادی، «جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین»، معرفت کلامی، بهار و تابستان 1391، شماره 8، صص 5-26.
تفتازانی، سعدالدّین، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی‏، 1409ق.
تمیمى‌آمدى، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
جرجانی، میر سید شریف، شرح المواقف، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
جوادی‌آملی، عبدالله، امام مهدی(عج) موجود موعود، قم، اسراء، چاپ ششم، 1389ش.
........................، سیره پیامبران در قرآن، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1389ش.
........................، تسنیم، قم، اسراء، 1388ش.
........................، توحید در قرآن، قم، اسراء، چاپ سوم، 1386ش.
........................، رحیق مختوم، قم، اسراء، چاپ سوم، 1386ش.
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، قم، بیدار، چاپ پنجم، 1371ش.
خزاز رازى، على بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، 1401ق.
خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیستم، 1378ش.
دیلمى، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، الشریف الرضی، 1412ق.
ری‌شهری، محمد، موسوعة العقائد الإسلامیة، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1384.
سبزواری، ملاهادی، ‏شرح الأسماء الحسنی‏، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1375.
‏ ......................، شرح دعاء الصباح‏، تهران، دانشگاه تهران، 1372.
سیدرضی، محمد بن حسین، نهجالبلاغة، قم، دارالاسوة، چاپ پنجم، 1425ق.
شبّر، سیدعبدالله، مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار، قم، دارالحدیث، 1432ق.
صالح، سید محمدحسن و محمد جعفری، «واکاوی استشهاد به حدیث (اعرفوالله بالله) در برهان صدیقین»، معرفت کلامی، پاییز و زمستان 1391، شماره 2، صص107-126.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1981م.
...........................................، شرح اصول الکافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، 1383ش.
صدوق، محمد بن على‏، التوحید، قم، موسسة النشر الاسلامی، 1398ق.
طباطبائی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم، صدرا، چاپ دوم، 1364ش.
.................................، نهایة الحکمة، تحقیق: غلامرضا فیاضی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، 1385ش.
طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على اهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضى، 1403ق.
عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرائی، تهران، سمت، 1385ش.
عشاقی، حسین، برهانهای صدیقین، تهران، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1387ش.
فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین (ع)‏، 1406ق.
قاضی‌سعید، محمد بن محمد، شرح توحید الصدوق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، 1386.
قدردان قراملکی، محمدحسن، خدا در حکمت و شریعت، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1388ش.
مازندرانی، محمدصالح، شرح الکافی، تحقیق: میرزا ابوالحسن شعرانی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ دوم، 1429ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1404ق.
.......................، مرآة العقول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1408ق.
مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، قم، الموتمرالعالمی للشیخ المفید، 1413ق.
میرداماد، محمدباقر، التعلیقة علی اصول الکافی، قم، الخیام، 1403ق.
نراقى، ملامهدى، اللمعات العرشیة، کرج، عهد، 1381ش.
یزدان‌پناه، سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، 1389ش.