نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم قرآن و حدیث،‌دانشکده الهیات و معارف اسلامی ،‌دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

بینامتنیت از جمله مباحث نوین در حوزه مطالعات ادبی است که به بررسی روابط بین دو متن می‌پردازد. نظریه‌پردازان مختلف با خاستگاه‌ها و تحلیل‌های متفاوتی به تبیین این روش پرداخته‌اند. ژنت از جمله مشهورترین نظریه‌پردازان متأخر در این زمینه است که به تفصیل به طبقه­بندی انواع روابط بینامتنی و تحلیل چگونگی آنها پرداخته است. از بین متون دینی، ارتباط نهج‌البلاغه با قرآن، به‌ ویژه با توجه به این‌ که امام علی (ع) قرآن ناطق دانسته شده‌اند و بر معیت ایشان با قرآن تأکید شده است،‌ همواره مورد عنایت شارحان نهج‌البلاغه بوده است. استفاده از روش بینامتنیت در تحلیل این رابطه، نه‌تنها به تعمیق فهم ما از قرآن و نهج‌البلاغه کمک می‌رساند، ‌بلکه به استانداردسازی روش بررسی آن هم کمک می‌کند. استفاده از این روش، کارکردهای مختلفی دارد که یکی از آن‌ها در جهت تصحیح متون است. در این مقاله با این هدف به بررسی نهج‌البلاغه پرداخته‌ایم و نشان داده‌ایم که توجه به این رابطه به شناسایی تصحیف، ‌درج و اضطراب در متن نهج‌البلاغه کمک می‌کند. تصحیف گاهی در حرکات واژگان و گاهی در ریشه واژه­ها صورت گرفته است. ده نمونه از این دو نوع تصحیف در نهج‌البلاغه یافت شد. آسیب دیگر، درج یک یا چند واژه در متن حدیث بود. در نهج‌البلاغه دو نمونه از این نوع آسیب وجود داشت. آسیب دیگر اضطراب متن حدیث است. از این نوع آسیب تنها یک مورد در نهج‌البلاغه یافت شد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، 1404ق.
ابن درید، محمد بن حسن، جمهره اللغه، بیروت، دار العلم للملایین‏، بی­تا.
ابن فارس، احمد، معجم المقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی‏، بی­تا.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، بی­جا، دفتر نشر الکتب، چاپ دوم، 1362ش.
ابوشهبه، محمد بن محمد، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، بی­جا، دار الفکر العربی، بی­تا.
آلن، گراهام، بینامتنیت، ترجمه‌ی پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز، 1385ش.
آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.
بنیاد نهج البلاغه، نهج البلاغه، مصحح عزیز الله عطاردی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، 1372ش.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، بی­تا.
حسینی شیرازی، سید محمد، توضیح نهج البلاغه، تهران، دار تراث الشیعه، بی­تا.
خوئی، ابراهیم بن حسین، الدرة النجفیة، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
دیلمی، حسن ابن ابی الحسن،  ارشاد القلوب الی الصواب، قم، الشریف الرضی، 1412ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، بی­تا.
راوندى، قطب الدین سعید بن هبة الله، منهاج البراعه فی شرح النهج البلاغه، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، 1364ش.
سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، قم، هجرت، 1414ق.
شوشتری، محمد تقی، بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، تهران، امیرکبیر، 1376ش.
صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغه، بیروت، عالم الکتب، بی­تا.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
طبری، محمد بن جریر، المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، قم، کوشانپور، 1415ق.
غفاری‌، علی‌اکبر، تلخیص‌ مقباس‌ الهدایه‌ للعلامه‌ المامقانی‌، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، 1369ش.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1409ق.
قزوینی حائری، سید کاظم، شرح نهج البلاغه، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
قطب الدین کیذری، محمد بن حسین، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه و انتشارات عطارد، قم، 1375ش.
کاشانی، ملافتح الله، تنبیه ‏الغافلین‏ و تذکرة العارفین، انتشارات پیام حق، تهران، 1378ش.
لاهیجی، محمد باقر، شرح نهج البلاغه، تهران، اخوان کتابچی، بی تا.
ماهر یاسین، فحل الهیتی، أثر اختلاف الأسانید و المتون فی اختلاف الفقهاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1430ق.
مترجم ناشناس، نهج البلاغه با ترجمه فارسی قرن 5 و 6، مصحح عزیز الله جوینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم، 1403ق.
مدرس وحید، احمد، شرح‏ نهج‏ البلاغه، قم، مؤلف، بی­تا.
مسعودی، عبدالهادی، آسیب شناخت حدیث، قم، انتشارات زائر، 1389ش.
.......................، روش فهم حدیث، تهران، سمت، 1378ش.
مغنیه، محمد جواد، فی ظلال نهج البلاغه، بیروت، دار العلم للملایین، 1358ق.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام‏ امام‏ شرح‏ تازه‏ و جامعى‏ بر نهج‏ البلاغه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375ش.
موسوی، سید صادق، تمام النهج البلاغه، تهران، موسسه امام صاحب الزمان (عج)، 1376ش.
موسوی، سید عباس، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار الرسول الاکرم- دار المحجه البیضاء، 1376ق.
نووی، یحیی بن شرف، التقریب و التیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر فی أصول الحدیث، بیروت: دار الکتاب العربی، 1405ق.
ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، قم، مکتبه الفقیه، 1410ق.
هاشمی خویی، حبیب الله بن محمد، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، مکتبه الاسلامیه تهران، چاپ چهارم، 1400ق.
Genette, Gerard, Palimpsests: Literature in the second degree, tanslated by Channa Newman and Claude Diubinsky, Lincoln/London, University of Nebraska press, 1997.