نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه ایلام.
چکیده
روایت «لَا تَسُبُّوا الدَّهْرَ» که به طرق مختلف از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده، به صراحت مخاطبان را از سبّ روزگار برحذر داشته و روایت «یا دَهرُ أُفّ لَکَ مِن خَلیل» که به طرق مختلف از حضرت امام حسین (ع) نقل شده، دلالت دارد بر این مطلب که آن حضرت روزگار را أفّ گفته است. در این‌که آیا واژۀ أفّ از واژگان سبّ به شمار می‌آید یا خیر؟ اختلاف است، در صورتی که واژۀ مذکور از واژگان سبّ به شمار آید، میان دو روایت یاد شده؛ تعارض ایجاد می‌شود. دانشمندان علم حدیث سه راه‌حلّ توقف، تساقط و جمع بین روایات را از راه‌حل‌های تعارض برشمرده‌اند. نگارنده تحقیق پیش‌رو با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی، ضمن بررسی سندی و متنی دو روایت مذکور، بر اساس قاعده «الجمعُ مَهما اَمکَن اُولیَ مِن التَرک»، راه‌حلّ جمع بین دو روایت را انتخاب کرده و به این نتیجه دست یافته است که واژة أُفّ از مصادیق سبّ به شمار نمی‌آید و افزون بر آن، اطلاق واژة «دهر» بر لفظ جلالة «الله» در همه موارد استعمال؛ نیازمند ادلّه و قرائن قطعی است.
کلیدواژه‌ها
قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دفترمطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1418ق.
ابن‌ابی‌الدنیا، عبدالله‌بن‌محمد، الورع، تحقیق: ابی‌عبدالله محمد‌بن‌حمد‌الحمود، کویت، دارالسلفیه، 1408ق.
ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1406ق.
ابن‌حبان، عبدالله، الثقات، حیدرآبادهند، مؤسسه الکتب الثقافیه، 1393ق.
.................. .، طبقات المحدثین باصبهان، بیروت، مؤسسه الرساله، دوم، ۱۴۱۲ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد‌بن‌علی، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1971م.
................................ .....، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1404ق.
ابن‌حزم اندلسی، علی‌بن‌احمد، رسائل ابن حزم اندلسی، تحقیق: عباسی، احسان، بیروت، مؤسسه العربیه، 1980م.
ابن حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن‌درید، محمدبنحسن، جمهرة اللغة، بیروت، دار العلم للملایین، 1988م.
ابن‌سیده، علی‌بن‌اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، تصحیح: هنداوی، عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، رسائل ابن سینا، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۰ق.
ابن‌شاذان، فضل، الایضاح، تحقیق: حسینی ارموی، سیدجلال الدین، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1363ش.
ابن‌شاهین، عمربن احمد، تاریخ اسماء الثقات، تحقیق: صبحی السامرائی، تونس، دارالسلفیه، 1404ق.
ابن‌صلاح شرفی، احمدبن‌محمد، شرح الاساس الکبیر، تحقیق: عارف، احمد، صنعاء، دارالحکمه الیمانیه، 1411ق.
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
ابن‌عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۴ق.
ابن‌عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، دارالفکر، دوم، 1988م.
ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، 1405ق.
ابن‌معین، یحیی، تاریخ ابن معین، نورسیف، احمد محمد، مکه المکرمه، مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی، 1399ق.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، سوم، 1414ق.
ابوالبرکات، هبه‌الله‌بن‌علی، المعتبر فى الحکمة، اصفهان، دوم، 1373ش.
ابوحیان توحیدی، علی‌بن‌محمد، المقابسات، تحقیق: سندوبی، حسن، مصر، المکتبه البحاریه، 1929م.
ابوریه، محمود، شیخ المضیره ابوهریره، بیروت، منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
ابوقتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم، المعارف، تحقیق: عکاشه، ثروت، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
اتان گلبرگ، کتاب خانه ابن طاووس، ترجمه: سیدعلی قرائی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیه‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، 1371ش.
ازهرى، محمدبناحمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین،تقدیم: کاظم المظفر، نجف اشرف، منشوررات المکتبه الحیدریه، 1385ش.
اعرجی کاظمی، محسن‌بن‌حسن، عده الرجال، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
افلوطین، پلوتینوس، اثولوجیا، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، قم، انتشارات بیدار، 1413ق.
امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
امینی، سید عبدالحسین، الوضاعون و احادیثهم، بی‌جا، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۲۰ق.
انصاری، عبدالله‌بن‌محمد، منازل السائرین الی الحق المبین، قم، بیدار، ۱۳۷۱ش.
انصاری شوشتری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، المؤتمر العالمی بمناسبة الذکرى المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأنصار، 1415ق.
ایجی، میر سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح، نعسانی، بدرالدین، قم، شریف الرضی، 1325ق.
بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعه، قم، منشورات مدینه العلم، 1410ق.
بلاذری، احمدبن‌یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: فیصل زکار/ ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
ثقفی، ابراهیم‌بن‌محمد، الغارات، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
تفرشی، مصطفی‌بن‌حسن، نقدالرجال، قم، مؤسسه آل البیت، 1418ق.
جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، مکتبه المحلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق.
حرعاملی، محمدبنحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق.
خاقانی، علی‌بن‌حسین، رجال الخاقانی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، مکتب النشر، دوم، 1362ش.
خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: عبد القادر عطا، مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.
خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
دغیم، سمیح محمود، موسوعة مصطلحات الامام فخرالدین الرازی، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، ۲۰۰۱م.
ذهبی، محمدبناحمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، نهم، 1993م.
.........................، تاریخ الاسلام، تحقیق: تدمری، محمد عبد السلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
.................... ....، الکاشف فی معرفه من له روایه من کتب السنه، جده، دارالقبله للثقافه الاسلامیه، 1413ق.
................... .....، میزان الاعتدال، تحقیق: البجاوی، علی محمد، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر، بی‌تا.
رازی، محمدبن‌ادریس، الجرح و التعدیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1371ق.
راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
زمخشرى، محمود‌بن‌عمر، الفائق، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
.............................، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتب العربی، سوم، 1407ق.
سبحانی، جعفر، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، قم، مؤسسة امام صادق، دوم، ۱۳۸۴ش.
سهروردی، شهاب‌الدین‌یحیی، هیاکل النور، کریمی زنجانی اصل، محمد، تهران، نشر نقط، 1379ش.
سیدرضی، محمدبن‌حسین، المجازات النبویه، قم، منشورات مکتب بصیرتی، بی‌تا.
..............................، نهج البلاغه، ترجمه: علی دشتی، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
..............................، العلل و معرفه الرجال، بیروت، دارالخانی، 1408ق.
شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، 1410ق.
شهروزی، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فى علوم الحقایق الربانیة، تهران، موسسه حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۳ش.
شهید اول، محمد‌بن‌مکی، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۹ق.
شهیدثانی، زین‌الدین، البدایه فی علم الدرایه، تحقیق: حسینی جلالی، سید محمدرضا، قم، انتشارات محلاتی، 1421ق.
صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، رسالة فى الحدوث، تصحیح و تحقیق: سید حسین موسویان، تهران، بنیاد حکمت اسلامى صدرا، 1378ش.
....................................، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، داراحیاء التراث، سوم، 1981م.
صدوق، محمدبن‌علی، الامالی، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۷ق.
.........................، من لا یحضره الفقیه، قم، نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، ۱۴۰۴ق.
صفار، محمدبنحسن، بصائر الدرجات، تهران، منشورات اعلمی، ۱۴۰۴ق.
طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، دوم، 1390ق.
طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد، المعجم الوسیط، بی تا، دارالحرمین للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۵ق.
............................، مسندالشامیین، تحقیق: حمدی، بن عبدالحمید، بیروت، مؤسسه الرساله، 1405ق.
طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ طبری، تحقیق: گروهی از دانشمندان، بیروت، مؤسسه الاعلمی، بی‌تا.
طریحى، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی اشکوری، احمد، تهران، مرتضوی، سوم، 1375ق.
عاملی، سیدمحمد‌جواد، مفتاح الکرامه، تحقیق: خالصی، شیخ محمدباقر، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1424ق.
عجلی‌کوفی، احمدبن‌عبدالله، معرفه الثقات من رجال اهل العلم و الحدیث من الضعفاء و ذکر مذاهبهم و اخبارهم، تحقیق: البستوی، عبدالعلیم عبدالعظیم، مدینه منوره، مکتبه الدار، 1405ق.
عزیزی، حسین، الرواه المشترکه بین الشیعه و السنه، تهران، مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی، 1430ق.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، منتهی المطلب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
............................، ترتیب خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، مشهد مقدس، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1381ش.
............................، رجال العلامه الحلی، تصحیح: بحرالعلوم، محمدصادق، قم، شریف الرضی، 1402ق.
عینی، بدرالدین محمود بن احمد، عمده القاری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
غروی اصفهانی، محمدحسین، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، تحقیق: احدی امیرکلائی، شیخ مهدی، قم، انتشارات سیدالشهداء، 1374ش.
غفاری، علی‌اکبر، دراسات فی علم الدرایه، تهران، جامعه الامام الصادق، ۱۳۶۹ش.
فتال نیشابوری، محمدبنحسن، روضه الواعظین، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، دوم، 1409ق.
فیض کاشانی، محمد‌بن‌شاه‌مرتضی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، انشارات اسلامی، چهارم، ۱۳۷۶ش.
فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، قم، دارالهجره، ۱۴۱۴ق.
کاشانی، فتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
کاظمی، عبدالنبی، تکمله الرجال، تحقیق: بحرالعلوم، محمدصادق، قم، انوارالهدی، 1425ق.
کراجکی، محمدبن‌علی، کنزالفوائد، تحقیق: نعمه عبدالله، قم، دارالذخائر، 1410ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تحقیق: غفاری، علی اکبر و آخوندی، محمد، تهران، دارالکتب الاسلامیه، دوم، 1407ق.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق: مامقانی، محمدرضا، قم، مؤسسه آل البیت، 1431ق.
مرتضى زبیدى، محمد بن محمد، إتحاف السّادة المتقین بشرح إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1426ق.
متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409ق.
مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول فی شرح اخبار الرسول، تحقیق: رسولی محلاتی، سیدهاشم، تهران، دارالکتب العلمیه، دوم، 1404ق.
مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیة- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، ۱۴۳۰ق.
مصطفوی، محمد کاظم، مائه قاعده فقهیه، قم، نشراسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سوم، 1417ق.
مطهری، مرتضی، مجموعة آثار، تهران، صدرا، هشتم، ۱۳۷۷ش.
مقریزی، تقی الدین احمدبن علی، مختصر الکامل فی الضعفاء، تحقیق: دمشقی، ایمن بن عارف، قاهره، مکتبه السنه، 1415ق.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، اول، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
ملاقاری، علی بن سلطان محمد، شرح مسند ابی حنیفه، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
موسوی، سیدحسن، منتهی الاصول، قم، کتابفروشی بصیرتی، بی‌تا.
موسوی قزوینی، سید ابراهیم، ضوابط الاصول، قم، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
میرداماد، محمد باقر، قبسات، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، دوم، ۱۳۶۷ش.
نجاشی، احمدبن علی، رجال النجاشی، قم، نشر اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1365ش.
نراقی، ابوالقاسم بن محمد، شعب المقال فی درجات الرجال، تحقیق، احمدی، محسن، قم، کنگره بزرگداشت محققان ملامهدی و ملا احمد نراقی، دوم، 1422ق.
نظام الاعرج، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق: عمیرات، زکریا، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، 1416ق.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، 1414ق.
نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق: عبدالباقی، محمد فؤاد، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، ۱۴۰۸ق.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
)