نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شاهد
2 دانشجوی کارشناسی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم و فنون قرآن تهران
چکیده
وجود کنایات، اشارات، تعریض‌ها، عبارات دشوار و واژگان غریب در متون روایی رسیده از معصومین (ع)، موجب شده تا کار ترجمه و فهم معنای دقیق روایات دشوار به نظر رسد. توجه به رویدادهای تاریخی و معنای نخستینِ واژه‌ها در زمان صدور روایات و نیز در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق عبارات، موجب فهم صحیح گزارش‌ها و روایات صادره از معصومان (ع) خواهد بود. عبارت «إنّی رَجُلٌ مَطلوُبٌ»، که در حدیث «عنوان بصری» از سوی امام صادق (ع) به کار برده شده، از جمله تعریض‌هایی است، که افزون بر این، در بسیاری دیگر از متون روایی، تفسیری، ادبی و تاریخی شیعه و سنّی نیز دیده می‌شود. مطالعات فقهالحدیثی در قرائن درون و برون‌متنی و بهره‌گیری از روش معناشناسی واژگان نشان از آن دارد که از میان احتمالات گوناگون در معنای این تعریض، تنها یک احتمال پذیرفتی است: «تحت تعقیب یا نظر دستگاه حکومتی». نوشتار حاضر بر آن است تا با به کارگیری روش‌های فقهالحدیثی، توجه به رابطۀ همنشینی واژگان و کاربست آن در دورۀ حضور و نیز در متون متقدم و متأخر، معنای صحیح این تعریض را از لسان اهل بیت (ع) واکاوی کرده، به ارزیابی و نقد احتمالات مطرح شده بپردازد.
کلیدواژه‌ها
آلوسى، محمود‌بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
ابن ابی الدنیا، عبدالله بن محمد، الهم و الحزن لابن ابی الدنیا، القاهرة، دارالسلام، 1412ق.
ابن اثیر، مبارک‌بن محمد، المختار من مناقب الأخیار، تحقیق: محمدادیب جادر، العین، مرکز زاید للتراث و التاریخ، 1424ق.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
-------------------، صفة الصَّفوة، القاهرة، دارالحدیث، 1421ق.
-------------------، زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق مهدی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.
ابن حیون، نعمان‌بن محمد مغربى، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، تحقیق: محمدحسین حسینی جلالی، قم، جامعۀ مدرسین، 1409ق.
ابن شهر آشوب مازندرانى، محمدبن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، علامه، 1379ق.
ابن عساکر، علی‌بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن قتیبه، عبدالله‌بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، بیروت،دارومکتبة الهلال، 1411ق.
ابن کثیر، اسماعیل‌بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، تحقیق: جمال الدین میردامادى، بیروت، دارالفکر للطباعة والنشر، 1414ق.
ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1419ق.
ابوالفتوح رازى، حسین‌بن على، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوى، 1408ق.
احمدمختار، عمر، معناشناسی، ترجمه: حسین سیّدی، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1375ش.
اسفراینی، ابراهیم بن محمد، نورالعین، تونس، مطبعة المنار، بی‌تا.
اعرابی، غلامحسین، «تقیه از نگاه مفسران و فقیهان فریقین»، شیعه‌شناسی، سال سیزدهم، تابستان 1394، ش ۵۰، ۲۷۵-۲۷۸.
امین، سیدمحسن، أعیان الشیعة، تحقیق: حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.
انصاری، محمدعلی، ترجمۀ نهج البلاغة، تهران، انتشارات علمی، بی‌تا.
ایزدپناه، عباس، «اثبات صدور حدیث از طریق مضمون‌شناسی و متن»، علوم حدیث، تابستان 1376، ش 4، 7-29.
باقری، حمید و معارف، مجید، «کارکردهای نقد متنی احادیث نزد محدثان متقدم امامی»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 45، ش 1، بهار 1391، 39-70.
بستانی، قاسم، معیارهای شناخت احادیث جعلی، اهواز، رسش، 1386ش.
پالمر، فرانک، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمه: صفوی، کورش، تهران، مرکز نشر، نوبت سوم، 1381ش.
ثعلبى، احمد‌بن محمد، الکشف و البیان، تحقیق: أبی‌محمد ابن عاشور، بیروت،دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
جاحظ، عمرو‌بن بحر، الحیوان، بیروت،دارالکتب العلمیة، 1424ق.
جعفر‌بن محمد، امام ششم (ع)، مصباح الشریعة، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1400ق.
جعفری تبریزی، محمدتقی، ترجمۀ نهج البلاغة، مشهد، آستان قدس رضوی، 1380ش.
حرعاملی، محمدبن حسن، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
----------------، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1409ق.
حسینی طهرانی، محمدحسین، روح مجرد، مشهد، علامه طباطبایی، 1427ق.
حسینی طهرانی، محمدمحسن، حدیث عنوان بصری، تهران، مکتب وحی، 1391ش.
حقى برسوى، اسماعیل‌بن مصطفى، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
درینی، عبدالعزیز، طهارة القلوب و الخضوع لعلام الغیوب، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
دشتی، محمد، ترجمۀ نهج البلاغة، قم، مشهور، 1379ش.
راغب‌اصفهانی، حسین‌بن محمد، محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء و البلغاء، تحقیق: فاروق، عمر، بیروت، شرکةدارالارقم، 1420ق.
زبیدی، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی هلالی و علی سیری، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
ساسانی، فرهاد و آزادی، پرویز، «تحلیل مؤلفه‌های معنایی حق در قرآن کریم با بهره‌گیری از شیوۀ همنشینی و جانشینی»، فصلنامۀ پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، سال سوم، بهار 1391، ش 1، 67-84.
سیدرضی، محمدبن حسن، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم، دارالهجرة، 1414ق.
شعرانی، عبدالوهاب‌بن احمد، تنبیه المغترین، تحقیق: توفیق علی وهبه و احمد عبدالرحیم سایح، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
شهیدثانى، زین الدین‌بن على، منیة المرید، تحقیق: مختارى، رضا، قم، مکتب الاعلام الإسلامی، 1409ق.
شهیدى، جعفر، ترجمۀ نهج البلاغة، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، بی‌تا.
صدوق، محمدبن على، معانی الأخبار، تحقیق: علی اکبر غفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق،
صفار، محمدبن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، تحقیق: کوچه باغى، محسن عباسعلى، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، نوبت دوم، 1404ق.
صفوی، کورش، درآمدی بر معناشناسی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1379.
طبرسى، على‌بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف، المکتبة الحیدریة، 1385ق.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، بی‌تا.
طوسی، محمدبن حسن، العدة فی اصول الفقه، تحقیق: محمدرضا انصاری، قم، علاقبندیان، 1417ق.
---------------، تهذیب الأحکام، تحقیق: خرسان، حسن الموسوى، تهران، دارالکتب الإسلامیه، نوبت چهارم، ۱۴۰۷ق.
---------------، الأمالی، تحقیق: موسسة البعثة، قم، دارالثقافة، 1414ق.
---------------، اختیار معرفة الرجال، تحقیق: حسن مصطفوی، دانشگاه مشهد، ۱۳۹۰ق.
عطاردى قوچانى، عزیز الله، ترجمۀ مشکاة الأنوار، تهران، عطارد، بی‌تا.
علم الهدى، على‌بن حسین، أمالی المرتضى، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، قاهرة، دارالفکر العربی، 1998م.
على‌بن الحسین (ع)، الصحیفة السجادیة، قم، الهادى، 1376ش.
غلامعلی، مهدی، حدیث خوانی روشمند؛ درسنامه قرائت و درک متون حدیثی، قم، جمال، 1390ش.
فتال نیشابورى، محمدبن احمد، روضة الواعظین وبصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضى، 1375ش.
فتح‌اللهی، ابراهیم، «روش‌شناسی نقد حدیث»، روش‌های مطالعات دینی، دوره 2، ش 3، بهار و تابستان 1395، 46-56.
فکوهی، ناصر، تاریخ اندیشه و نظریّه‌های انسان‌شناسی، تهران: نی، 1386.
فیض الاسلام، على نقى، ترجمه و شرح نهج البلاغة، تهران، فیض الإسلام، 1368ش.
قرطبى، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.
کفعمى، ابراهیم‌بن على، محاسبة النفس للکفعمی، تهران، مرتضوى، 1376ش.
کلینى، محمدبن یعقوب، الکافی، تحقیق: على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
ماوردى، على‌بن محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردى، مراجعه و تعلیق: عبدالرحیم، سید‌بن عبدالمقصود، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
محمدی ری‌شهری، محمد، علم و حکمت در قرآن و حدیث، ترجمه: عبدالهادی مسعودی، قم، دارالحدیث، 1382ش.
------------------، ترجمۀ میزان الحکمة، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1389ش.
------------------، دانشنامۀ امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دارالحدیث، 1388ش.
محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، تحقیق: عزیز آل طالب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1422ق.
مستفید، حمیدرضا و دولتی، کریم، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1384ش.
مسعودی، عبدالهادی، آسیب‌شناسی حدیث، تهران، سمت، ۱۳۹۲ش.
-------------، وضع و نقد حدیث، تهران،سمت، نوبت چهارم، 1394ش.
-------------، روش فهم حدیث، تهران، سمت، نوبت دهم، 1395ش.
مسعودى، على‌بن حسین، اثبات الوصیة، قم، انصاریان، 1426ق.
مطهری، مرتضی، داستان راستان، تهران، صدرا، نوبت 66، 1391ش.
مغنیه، محمدجواد، در سایه سار نهج البلاغه، تحقیق: سامی غریزی، ترجمه: جمعی از مترجمان، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1387ش.
مفید، محمدبن محمد، الإختصاص، تحقیق: على اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم، الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین علیه السلام، قم، مدرسة الإمام علی‌بن أبی طالب، 1386ش.
-------------، گفتار معصومین، تدوین: محمد عبدالله‌زاده، قم، مدرسة الإمام علی‌ابن أبی طالب، 1388ش.
نابلسی، عفیف، طریق العروج إلی الملکوت: شرح روایة عنوان بصری، مترجمان: رضا عرب بافرانی و علی سالمی، قم، نشر معارف، 1394ش.
ناطق بالحق، یحیی‌بن حسین، تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب، تحقیق: عبدالله‌بن حمود عزی، صنعا، موسسة الامام زید‌بن علی الثقافیة، 1422ق.
نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسة آل البیت، 1408ق.
هاشمى‌خویى، میرزاحبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تحقیق: ابراهیم میانجى، تهران، مکتبة الإسلامیة،1400ق.
یافعی، عبدالله‌بن اسعد، الإرشاد و التطریز فی فضل ذکر الله و تلاوة کتابه العزیز و فضل الأولیاء و الناسکین و الفقراء و للسالکین، تحقیق: محمدادیب جادر، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
)