نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی
2 دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی
چکیده
خبر، یگانه مسیر دستیابی برخی از معارف و آموزه های دین است. از این روی جایگاه بیبدیلی در کشف معارف دین دارد. جایگاه خبر پیوسته به یک شکل نبوده بلکه دچار تغییر شده و نهایتاً تنزل یافته است. خبر واحد (ثقه) ابتداء علم تلقی می‌شد؛ اما بعدها به دلیل تحولات علمی و فرهنگی، برخی دستیافتن به علم را از راه خبر انکار نمودند. از این رو بیشتر اخبار را ظنی خواندند و عمل به آن را جائز ندانستند. عدم حجیت خبر واحد ثقه برای قرنها، محصول تغییر مفاهیمی همچون علم و ظن و خبر از طریق متکلمان است. پژوهش پیش‌رو به روش تحقیقی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانهای گرد آمده است و مساله آن بررسی تنزل جایگاه خبر و ارتباط آن با تغییر مفاهیم علم و ظن و ریشهیابی آن است. نگارنده بر این نگاه است که اولاً جایگاه خبر متاثر از تغییر در مفاهیم علم و ظن، تنزل یافته است. ثانیاً تغییر در این مفاهیم متاثر از ترجمه منطق ارسطویی است. ثالثاً مفاهیم منطقی علم و ظن وخبر و به طبع آن، انکار حجیت خبر واحد ثقه و متواتر، اول بار توسط معتزله مطرح شد و سپس به اندیشه برخی اصولیان شیعه راه یافت. انعکاس چنین تحولاتی ارائه دلیل نقلی بر عدم جواز عمل به ظنون به خصوص خبر واحد و مآلا مستثنی نمودن آن به دلایل دیگر در منابع اصولی است. این دگرگونی ناشی از عدم تمایز میان مفهوم ظن در آیات و مفهوم منطقی آن شکل گرفته است.
کلیدواژه‌ها
آلفا، رونی ایلی، موسوعه اعلام الفلسفیه، بیروت، دارالکتب، 1992م.
ابن اثیر، مبارک بن محمد جزری، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق طاهر أحمد الزاوى - محمود محمد طناحی، بیروت، المکتبة العلمیة، 1979م.
ابن انباری،محمد بن قاسم،الاضداد، تحقق: محمد أبو الفضل إبراهیم، بیروت، المکتبة العصریة، 1407ق.
ابن حزم أندلسی، علی بن أحمد، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: أحمد محمد شاکر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بیتا.
ابن درید أزدی، أبو بکر محمد بن الحسن، جمهرة اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م.
ابن سلام، ابوعبید، قاسم، غریب المصنف، تحقیق محمد بن مختار العبیدی، تونس، الموسسه الوطنیه للترجمه و التحقیق و الدراسات بیت الحکمه، 1990م.
ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (المنطق)، تحقیق سعید زاید و...، قم، مکتبة آیة الله المرعشى، 1404ق.
...............................، رسائل ابن سینا، قم، بیدار، 1400ق.
...............................، عیون الحکمة، تحقیق عبد الرحمن بدوى، بیروت، دارالقلم، چاپ دوم، 1980م.
...............................، منطق المشرقیین، قم، منشورات مکتبةآیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1405ق.
ابن سیده مرسی، أبو الحسن علی بن إسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق عبد الحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2000م.
.........................................................................، المخصص، تحقیق خلیل إبراهیم جفال، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1417ق.
ابن صلاح،عثمان بن عبد الرحمن، معرفة أنواع علوم الحدیث (ویُعرف بمقدمة ابن الصلاح)، المحقق: نور الدین عتر، سوریا، دار الفکر ، بیروت، دار الفکر المعاصر، 1986م.
ابن عبد البر، ابو عمر یوسف بن عبدالله،جامع بیان العلم و فضله، تحقیق أبی الأشبال الزهیری، سعودی، دار ابن الجوزی،1994م.
ابن فارس، أبو الحسین أحمد بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیجا، دار الفکر ، 1979م.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، الطبعة الثالثة ، 1414ق.
ابن یحیی، احمد، طبقات المعتزله، تحقیق سُوسَنّة دِیفَلْد – فِلْزَر، بیروت، دارمکتبةالحیاة، 1380ق.
ابو زید، احمد، «تواتر الحدیث عندالمتقدمین، مطالعه رصدیه فی اهم مفاصل البحث»، الاجتهاد و التجدید، 1434ق، 25، صص 67- 112.
ارسطو، منطق ارسطو، مصحح: عبدالرحمن بدوی، بیروت، دار القلم، 1980م.
ازدى، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، چاپ اول، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران- موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، 1387ش.
ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
استرآبادی، محمد أمین و عاملی، سیدنورالدین، الفوائد المدنیه و الشواهد المکیه، تحقیق رحمة الله الرحمتی الأراکی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1424ق.
اسماعیل، شعبان محمد، اصول الفقه تاریخه و رجاله، ریاض، دار المریخ، 1981م.
انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، تحقیق لجنه تحقیق تراث الشیخ الاعظم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1380ش.
باقلانی، ابوبکر، الانتصار للقرآن، عمان، دار الفتح، 1422ق.
بدوی، عبد الرحمن ، من تاریخ الالحاد فی الاسلام، قاهره، سینا للنشر، چاپ دوم، 1993م.
بستانی لبنانی، عبدالله، البستان، بیروت، المطبعه الامریکانیه، 1930م.
بغدادی، عبد القاهر، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، دار الآفاق الجدیدة، بیروت، الطبعة الثانیة، 1977م.
بن حزم ظاهری، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، القاهره، مکتبه الخانجی، بیتا.
بن ساعاتی، أحمد بن علی، بدیع النظام (او: نهایة الوصول إلى علم الأصول)، تحقیق: سعد بن غریر بن مهدی السلمی، بیجا، جامعة أم القرى، 1405ق.
بن مرزبان، بهمنیار، التحصیل، تصحیح و تعلیق از استاد شهید مرتضى مطهرى، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1375ش.
بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.
تهانوی، محمد بن علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تقدیم وإشراف و مراجعة: رفیق العجم، تحقیق علی دحروج، نقل النص الفارسی إلى العربیة عبد الله الخالدی، الترجمة الأجنبیة جورج زینانی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1996م.
جرجانی، علی بن محمد بن علی الزین، کتاب التعریفات، ضبطه وصححه: جماعة من العلماء بإشراف الناشر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1403ق.
جصاص، أحمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق عبد السلام محمد علی شاهین، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.
............................، الفصول فی الأصول، بیتا، وزارة الأوقاف الکویتیة، الطبعةالثانیة، 1414ق.
جمعی از نویسندگان به کوشش سید علی حسینی زاده خضر آباد، جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم، دار الحدیث، 1395ش.
جوهری، إسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق: أحمد عبد الغفور عطار بیروت، دار العلم للملایین، الطبعه الرابعة، 1407ق.
حر عاملی، محمدبن حسین، الفوائد الطوسیه، تحقیق السید مهدی اللازوردی و محمد درودی، قم، المطبعة العلمیة، 1403ق.
خطابی، أبوسلیمان حمد بن محمد بن إبراهیم، غریب الحدیث، المحقق: عبد الکریم إبراهیم الغرباوی، دمشق، دار الفکر، 1402ق.
خطیب بغدادی، ابوبکر، تاریخ بغداد، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1422ق.
خمینی، روح الله، انوار الهدایه فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، 1372ش.
ذکیانی، غلامرضا، «ارزیابی ترجمه عربی قیاس ارسطو (دفتر دوم)»، منطق پژوهی، 1390ش. ش 2، صص 77- 95.
رضا، احمد، معجم متن اللغه، بیروت، دار المکتبه الحیاه، 1378ق.
زبیدی، محمّد بن محمّد ، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
زمخشری، أبو القاسم محمود بن عمرو، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعة الثالثة، 1407ق.
ساوى، عمر بن سهلان، البصائر النصیریة فى علم المنطق، تحقیق حسن مراغى، تهران، شمس تبریزى، 1383ش.
سرخسی، احمد بن ابی سهل، أصول السرخسی، تحقیق أبو الوفا الأفغانی، الطبعه الاولی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1414ق.
سید رضی،ابوالحسن محمد بن حسین،نهج البلاغه، قم، دارالذخائر، 1370ش.
سید مرتضی، على بن حسین، الذریعة إلى أصول الشریعة، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1376ش.
................................، رسائل الشریف المرتضی، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق.
سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر، معجم مقالید العلوم فی الحدود والرسوم، محقق: محمد إبراهیم عبادة، القاهرة، مکتبة الآداب، 1424ق.
شافعی، أبو عبدالله محمد بن إدریس، الرساله، تحقیق احمد شاکر، مصر، مکتبه الحلبی، 1358ق.
شوقی ضیف و دیگران، مجمع اللغه العربیه، المعجم الوسیط، مصر، مکتبه الشروق الدولیه، 1425ق.
شهید ثانی، زینالدین بن احمد ، الرعایه فی علم الدرایه، تحقیق عبدالحیسن محمدعلی بقال، اشراف سید محمود مرعشی، قم، بهمن، 1413ق.
صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت 1388ش.
صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، محقق: آل یاسین، محمدحسن، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق السید هاشم الحسینی الطهرانی، بیجا، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرف،بیتا.
صلیبا، جمیل ، المعجم الفلسفی، بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1414ق.
طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تحقیق: مؤسسةالنشرالإسلامی، قم، مؤسسةالنشرالإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1421ق.
طریحى، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، محقق / مصحح: حسینى اشکورى، احمد، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق أحمدحبیب قصیرالعاملی، بیجا، مکتب الإعلام الإسلامی، 1409ق.
............................، العُدة فی أصول الفقه، قم، محمد تقی علاقبندیان، 1417ق.
عاملی جبعی، حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ نهم، بیتا.
عبد الرحمن ، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، بیجا، دار الفضیلة للنشر والتوزیع والتصدیر، بیتا.
رازی، ابوالفتوح، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق دکتر محمد جعفر یاحقّى و دکتر محمد مهدى ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1375ش.
عسکری، ابو هلال ، الفروق اللغویه،تحقیق محمد ابراهیم سلیم، قاهره، دار العلم للنشر و التوزیع،بیتا.
علامه حلى، حسن بن یوسف، مبادی الوصول إلى علم الأصول، قم، المطبعة العلمیة، 1404ق.
علم الهدی، سید محمد صادق، «سیر تاریخی حجّیت خبر واحد در اصول فقه شیعه»، پژوهش‌های اصولی، 1392ش، ش ۱۷، صص 99- 138.
عَوْتبی صُحاری، سَلَمة بن مُسْلِم، الإبانة فی اللغة العربیة، تحقیق: عبد الکریم خلیفة - نصرت عبد الرحمن - صلاح جرار - محمد حسن عواد - جاسر أبو صفیة، مسقط، وزارة التراث القومی والثقافة، 1420ق.
غزالی، ابو حامد محمد بن محمد، محک النظر فی المنطق،تحقیق أحمد فرید المزیدی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بیتا.
فاخوری، حنا و جر، خلیل، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، کتاب زمان، چاپ دوم، 1358ش.
فارابی، ابونصر، المنطقیات، تصحیح محمد تقی دانش پژوه، قم، مکتبة آیة اللّه المرعشى، 1408ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، مکان چاپ: قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1409ق.
فیروزآبادی، مجد الدین محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، تحقیق مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة، بیروت، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الثامنة، 1426ق.
فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، قم، موسسه دار الهجرة، 1414ق.
قطان، مناع، تاریخ التشریع الاسلامی، ریاض، مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1996م.
قمی، علی بن إبراهیم، تفسیر القمی، تحقیق السید طیب الموسوی الجزائری، [بیجا]، منشورات مکتبة الهدى، 1387ش.
کاظمی،جواد، مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام، تحقیق محمد باقر شریف زاده و محمد الباقر بهبودی، [بیجا]، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1347ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
کراع النمل، علی بن الحسن، المنتخب من غریب کلام العرب، تحقیق محمد بن أحمد العمری، جامعة أم القرى (معهد البحوث العلمیة وإحیاء التراث الإسلامی)، 1409ق.
کفوی، أیوب بن موسى، الکلیات معجم فی المصطلحات والفروق اللغویة، محقق عدنان درویش و محمد المصری، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1419ق.
مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق محمد رضا مامقانی، بیجا، دلیل ما، 1385ش.
محقق حلى، جعفر بن حسن، معارج الاصول، لندن، موسسه امام علی علیه‌السلام، 1423ق.
مدکور، ابراهیم، «منطق ارسطو نزد متکلمان اسلامی»، تحقیقات اسلامی، ترجمه محمد خوانساری، 1365ش، ش 1، صص 42- 59.
................، «نهضت ترجمه در جهان اسلام»، نشر دانش، ترجمه سعادت اسماعیل، 1362ش، ش 17، صص 6-17.
مدنى، علی‌خان بن احمد، الطراز الأول، مشهد، موسسة آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، 1384ش.
معلوف، لویس، المنجد فی اللغه و الادب و العلوم، بیروت، المطبعه الکاثولیکیه، الطبعه التاسع عشر، بیتا.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، تحقیق شیخ ابراهیم الانصاری، [قم]، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413ق.
......................................، مختصر التذکره باصول الفقه، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
مقدسی حنبلی، ابن قدامه، المغنی، بیروت، دار الکتاب العربی للنشر والتوزیع،بیتا.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، 1374ش.
موسى، حسین یوسف، الإفصاح، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ چهارم، 1410ق.
مهدوی، یحی، شکاکان یونان، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1376ش.
میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، القوانین المحکمة فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430ق.
)