نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

دلالت خودشناسی بر خداشناسی و پیوند میان معرفت نفس و معرفت رب، در فرهنگ اسلامی و در جریان‌های مختلف فکری بسیار مورد توجه بوده و تحلیل‌های مختلفی از آن صورت گرفته است. در این میان، تفاسیر قرآن که حجم گسترده‌ای از میراث فکری اسلامی را در بر می‌گیرند، جایگاه خاصی می‌توانند داشته باشند. در این تحقیق، به این پرسش پرداخته می‌شود که از نظر مفسران نخستین خودشناسی چه جایگاهی در تفسیر دارد و با توجه به نقل حدیث معرفت نفس، چه ارتباطی میان خودشناسی و خداشناسی وجود دارد؟ این تحقیق با روش معنایی و منطقی به بررسی این مسئله می‌پردازد. تحلیل معنایی حاکی از آن است که در این تفاسیر، خودشناسی در حوزه‌ی معنایی «نفس» و «علم» یا «معرفت» شکل گرفته و مفسران را بر آن داشته تا در تفسیر آیات متضمن این واژه‌ها و معانی، به نقل حدیث معرفت نفس و تبیین آن بپردازند. نتایج نشان می‌دهد که در نگرش مفسران نخستین با فرض امکان حصول معرفت نفس و بدون بیان تعلیق به محال، سه نوع دلالت قابل استنباط است: دلالت تمثیلی، دلالت برهانی در آیات انفسی، و دلالت تقابلی در شناخت صفات خدا. دلالت نوع اول دارای ارزش اقناعی و فاقد ارزش برهانی بوده و دلالت دوم در راستای برهان نظم است و دلالت سوم با گذر از نقص به کمال در حوزه صفات تبیین می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
آل داود، علی، «ترجمه تفسیر طبری»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 15، زیرنظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1387ش.
آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات تبلیغات اسلامی، 1361ش.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1408 ق.
ابن ابی‌الحدید،فخرالدین ابو حامد، شرح نهج‌البلاغه لابن ابی‌الحدید، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربیه، قم: کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی، 1387ق.
ابن ابی‌جمهور احسائی، محمدبن زین الدین، عوالی اللئالی، تحقیق: مجتبی عراقی، قم: سیدالشهداء، 1405ق.
ابن حجر هیثمی، احمدبن محمد، الفتاوی الحدیثیة، بی‌جا: مصطفی الحلبی، افست توسط: بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
ابن عربی، محی‌الدین، الرسالة الوجودیه فی معنی قوله صلی الله علیه و سلم «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، ترجمه و تحقیق: عاصم الکیالی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 2004م.
ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1422ق.
اسفراینی، طاهر بن محمد، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیه عن الفرق الهالکین، تحقیق: کمال یوسف الحوت، بیروت: عالم الکتب، 1983م.
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
بَلَیانی، عبدالله بن مسعود، فی بیان معنی قول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، مکتبة المصطفی الالکترونیکیة، www.al-mostafa.com.
پاکتچی، احمد، «تفسیر»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 15، زیرنظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1387ش.
تنکابنی، سید محمدمهدی، شرح حدیث: «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، مصحح: مهدی مهریزی، گاهنامه‌ی میراث حدیث شیعه، ش 1، 1377ش، صص 141-172.
ثعلبی، ابواسحاق احمدبن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و الصحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، دارالعلم الملایین، 1990م.
خازن، علاءالدین علی بن محمد، لباب التأویل فی معانی التنزیل، 4 ج، تصحیح: محمدعلی شاهین، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه‌ قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران: دوستان [و] ناهید، 1377ش.
دیلمی، احمد، طبیعت و حکمت پژوهشی در برهان نظم، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف، 1376ش.
ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، 3 ج، قاهره: مکتبة وهبه، چاپ هفتم، 2000 م.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، تفسیر الراغب الاصفهانی، تحقیق: محمد عبدالعزیز بسیونی، عربستان سعودی: کلیه الآداب - جامعه طنطا، 1420ق.
ریپین، اندرو، «مروری بر تاریخچه تفسیر و تفسیرنگاری»، ترجمه: مهرداد عباسی، پژوهش‌های قرآنی، ش 35-36، پاییز و زمستان 1382ش، 200-225.
زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، 1414ق.
سبزواری، حاج ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق: حسن حسن‌زاده آملی، تهران: نشر ناب، 1369-1379ش.
سلمی، عزالدین بن عبدالسلام، حل الرموز و مفاتیح الکنوز، مصر: احمد علی الشازلی، حسین فهمی، مطبعة جریدة الاسلام، 1317ق.
سلمی، محمد بن حسین، حقائق التفسیر، تحقیق: نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1369ش.
سمعانی، ابوالمظفر منصور بن محمد، تفسیر القرآن، تحقیق: یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض: دارالوطن، 1418ق.
سیوطی، جلال‌الدین، الحاوی للفتاوی فی الفقه و علوم التفسیر و الحدیث و الاصول و النحو و الاعراب و سائر الفنون، تحقیق: عبداللطیف حسن عبدالرحمن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1421ق.
......................، «القول الاشبه فی حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربه»، الحاوی للفتاوی فی الفقه و علوم التفسیر و الحدیث و الاصول و النحو و الاعراب و سائر الفنون، تحقیق: عبداللطیف حسن عبدالرحمن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1421ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1417ق .
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: محمد جواد بلاغی، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ش.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه، 1412ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانى و تحقیق احمد قصیرعامل، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
عبدالوهاب،ابن میثم، شرح کلمات امیرالمؤمنین، تصحیح و تعلیق: میرجلال‌الدین حسینی ارموی محدث، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1349ش.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، «دوره‌های تفسیرنگاری شیعه، بررسی تحولات تاریخی و نگرش‌های تفسیری شیعه در دیدار با استاد عقیقی بخشایشی»، گلستان قرآن، ش 178، نیمه دوم تیر ماه 1383ش،24-26.
علوی عاملی، سیداحمد، المعارف الالهیه (شرح حدیث من عرف نفسه)، مصحح: مهدی مهریزی، گاهنامه‌ی میراث حدیث شیعه، ش 12، 1383ش، صص 11-30.
فخررازی، ابو عبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
کاشفی، حسین (واعظ کاشفی)، الرسالة العلیة، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم 1362،173.
مترجمان، ترجمه تفسیر طبری، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم، 1356ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، داراحیاء التراث العربی، 1403ق.
ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم، اسرارالآیات و انوارالبینات، رساله متشابهات القرآن، با مقدمه و زیر نظر: سید محمد خامنه‌ای، تصحیح و تحقیق: گروه مصححین، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1389ش.
میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عده الابرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371 ش.