نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 استاد دانشگاه فردوسی مشهد
2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
پیامبر اکرم (ص) همزمان با بنیانگذاری قرائت و کتابت قرآن کریم، نظام آموزش آن را با هدف فهم و دریافت، و بکارگیری زبان قرآن پایهگذاری کردند. از این رو، بر اساس زمینههای صدور حدیث نزول قرآن بر هفت حرف، رسول خدا نه تنها قرائات ناشی از اختلافهای لهجهای و گویشی مسلمانان را تجویز کردند، بلکه از گسترش تصریفات قرآنی در سه حوزۀ کلمات، آیات و سورهها استقبال، و آن را تحسین میکردند؛ قرائات تصریفی را می‌توان نماد پویایی و زایایی زبان قرآن دانست که صحابه آن را به صورت مزجی با آیات قرآن یا به شکلی جدید که برگرفته از ساختار زبان قرآن بود، به کار می‌بردند. این نوشتار بر پایه همین رویکرد، بر آن است که جمع و تدوین قرآن در عهد نبوی و با اشراف و تعالیم آن حضرت سامان یافته است؛ پس از رحلت رسول خدا و درگذشت برخی صحابه که از قرائات تصریفی رسول خدا آگاهی داشتند، عمر بن خطّاب پیشنهاد جمع آنها را به ابوبکر داد، ولی در عین حال، در دوران خلافتش محتاطانه از گسترش دامنۀ این گونه قرائات در میان مسلمانان جلوگیری کرد. در ادامۀ این روند، عثمان بن عفّان با تهیه و تدوین مصاحف امام، مصحفها و جزوههای حاوی قرائات برخی از صحابه در مدینه را از بین میبرد تا رسم الخط معیار و متن مکتوب قرآن به صورتی یکسان باقی بماند.
کلیدواژه‌ها
قرآن کریم.
ابن ابى داود، عبداللّه، کتاب المصاحف، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1405 ق/1985 م.
ابن ابىشیبة، عبدالله بن محمد، المصنّف فی الأحادیث و الآثار، تحقیق: کمال یوسف الحوت، مکتبة الرشد، ریاض 1409ق.
ابن ابیعاصم، احمد بن عمر، الآحاد و المثانی، تحقیق: فیصل احمد الجوابرة، دارالدرایة، 1411 ق.
ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغة، به کوشش م. ا. ابراهیم، داراحیاءالکتب العربیة، 1967 م.
ابن انباری، محمدبنقاسم، ایضاح الوقف و الابتداء فی کتاب الله عزّوجلّ، تحقیق: احمد مهدلی، دارالکتب العلمیة، بیروت،2010 م.
ابن بابویة(صدوق)، محمّد بن على، کتاب الخصال، به کوشش: على اکبر غفارى، جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، 1362 ش.
همو، الامالی، مؤسسة البعثة، قم، 1417 ق.
ابن جزرى، محمد بن محمد، النشر فى القراءات العشر، به کوشش: على محمد الضباع، دارالکتاب العربى، بی تا.
ابن جزّی کلبی، محمد بن أحمد، التسهیل لعلوم التنزیل، دارالکتاب العربی، 1403 ق/ 1983م.
ابن حنبل، احمد، مسند، تحقیق شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد، وآخرون، إشراف: عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مؤسسة الرسالة، 1421ق/ 2001 م.
ابن حنبل، احمد، مسند، قاهرة، مؤسسة قرطبة، بی تا.
ابن خالویة، حسین، مختصر فی شواذ القرآن من کتاب البدیع، قاهرة، مکتبة المتنبی، بی تا.
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبد القادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1997 م.
ابن شبّة، عمر، تاریخ المدینة المنوّرة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، بی تا.
ابن ضریس، محمدبن ایوب، فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة، به کوشش: غزوه بدیر، دارالفکر، 1988 م.
ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، به کوشش: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424 ق/ 2003 م.
ابن عطیة، عبدالحق بن غالب، المحرّر الوجیز فى تفسیرالکتاب العزیز، به کوشش: عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422 ق/2001 م.
ابنکثیر، اسماعیل، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق.
ابن ماجة، محمد بن یزید، سنن، به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقى، داراحیاءالکتب العربیة، 1372 ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405 ق/ 1363 ش.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، 1398ق/ 1978م.
ابن وهب، عبداللّه، الجامع علوم القرآن، بروایة سحنون بن سعید(240 ق)، به کوشش: میکلوش مَورانى، بیروت، دارالغرب الاسلامى 2003 م.
ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش عمر عبدالسّلام تَدْمُرى، بیروت، دارالکتاب العربى، 1416 ق/1996 م.
ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن، به کوشش: محمد محیىالدین عبدالحمید، داراحیاء السنة النبویة، بی تا.
ابوشامة مقدسى، عبدالرحمن بن اسماعیل، المرشد الوجیز الى علوم تتعلق بالکتاب العزیز، به کوشش: د. طیار آلتى قولاج، انقرة، دار وقف الدیانة الترکى للطباعة والنشر، 1406 ق/1986 م.
ابوعبید قاسم بن سلام، فضائل القرآن، تحقیق: مروان العطیة، محسن خرابه و وفاء تقیالدین، دار ابن کثیر، دمشق- بیروت، بی‌تا.
ایازى، سید محمد على، کاوشى در تاریخ جمع قرآن، تحقیقى پیرامون توقیفی بودن ترتیب سورههاى قرآن کریم، رشت، انتشارات کتاب مبین، 1378 ش.
باقلانی(403 ق)، ابوبکر محمد بن الطیب، الانتصار للقرآن، تحقیق: محمد عصام القضاة، دارالفتح - عَمَّان، دار ابن حزم – بیروت، 1422 ق/ 2001 م.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، تحقیق: مصطفى دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، 1407 ق/1987 م.
برقى، احمد بن محمد، محاسن، به کوشش: سید جلال الدین حسینى، دارالکتب الاسلامیة، بی تا.
بلاشر، رژى، در آستانه قرآن، ترجمه: محمود رامیار، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1359 ش.
بهبودی، محمدباقر، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الامامیة، بیروت، دارالهادی، 1427 ظ ق.
بیهقی، احمد بن حسین، شعب الإیمان، تحقیق: محمد السعید بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410 ق.
همو، السنن الکبرى، تحقیق محمد عبد القادر عطا، مکتبة دار الباز، مکة المکرمة، 1414ق/1994 م.
پاکتچی، احمد، نقد متن، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، 1389ش.
ترمذى، محمد بن عیسى، سنن (الجامع الصحیح)، به کوشش: عبدالوهاب عبداللّطیف، بیروت، دارالفکر، 1400 ق/1980 م.
جبورى، سهیله یاسین، اصل الخط العربى و تطوره حتى نهایة العصر الاموى، بغداد، 1977 م.
حاکم نیسابورى، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیة، بی‌تا.
حرّ عاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة، به کوشش: عبدالرحیم ربّانى شیرازى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1403 ق/ 1983 م.
حسینى شیرازى، سید محمد، الفقه حول القرآن الحکیم، قم، انتشارات قرآن، بی تا.
حکیم، سید محمد باقر، علوم قرآنى، ترجمه: محمد على لسانى فشارکى، تهران، تبیان، 1378 ش.
حلّى، حسن بن یوسف، اجوبة المسائل المنهائیة، قم، مطبعة الخیام، 1401 ق.
حییم، سلیمان، فرهنگ عبرى - فارسى، 1344 ش.
خرقانى، حسن، «وحیانى بودن ساختار قرآن»، پژوهشهاى قرآنى، 1378ش، ش 19-20.
خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.
خویى، ابوالقاسم، البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهراء، 1401 ق /1981 م.
دارمى، عبداللّه بن عبدالرحمن، سنن، به کوشش: سید ابراهیم و على محمّد على، قاهرة، دارالحدیث،1420 ق.
دانى، ابوعمرو، المقنع فى رسم مصاحف الامصار مع کتاب النقط، تحقیق: محمد صادق قمحاوى، قاهرة، مکتبة الکلیات الازهریة، بی تا.
همو، الأرجوزة المنبهة على أسماء القراء و الرواة و أصول القراءات و عقد الدیانات بالتجوید و الدلالات، تحقیق: محمد بن مجقان، ریاض، دارالمغنی، 1420 ق/ 1999 م.
دروزة، محمد عزة، تاریخ قرآن(درسنامه، پژوهشنامه، نظریهپردازی) به ضمیمۀ روششناسی تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی، ترجمه: محمد على لسانى فشارکى، قم، دفتر انتشارات زینی، 1391 ش.
رجبی، محسن، «زمینههای صدور روایات احرف سبعة»، مطالعات اسلامی، 1385ش، ش 72.
ریورز، و، «روش سمعى- شفاهى چیست»، قلمرو زبان فارسى و آموزش زبانهاى بیگانه، مشهد معاونت فرهنگى آستان قدس رضوى، 1364ش.
زرکشى، بدرالدین، البرهان فى علوم القرآن، به کوشش: یوسف عبدالرحمن مرعشلى، بیروت، دارالمعرفة، 1415ق.
سخاوی (643 ق)، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الإقراء، تحقیق: مروان العطیة و محسن خرابه، دار المأمون للتراث، دمشق– بیروت، 1418 ق/ 1997 م.
سزگین، فؤاد، تاریخ نگارشهاى عربى، ترجمه: نشر فهرستگان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات، 1380 ش.
سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق: علاءالدین موسوی، موسسة البعثة، طهران، 1407 ق.
سید بن طاووس، علی بن موسی، سعد السعود، الحیدریة، نجف، 1369 ق.
سیوطى، جلالالدین، الاتقان فى علوم القرآن، به کوشش: مصطفى دیب البغاء، دمشق- بیروت، دار ابن کثیر، 1416ق.
شاهین، عبدالصبور، تاریخ قرآن، ترجم:ه سید حسین سیدى، مشهد، بهنشر، 1382ش.
صالح صبحى، مباحثى در علوم قرآن، ترجمه: محمد على لسانى فشارکى، تهران، بنیاد علوم اسلامى، 1361 ش.
صنعانى، ابوبکر عبدالرزاق، المصنّف، تحقیق: حبیب الرحمن الاعظمى، بیروت، المکتب الإسلامی، 1403ق.
صبّاع، علی محمد، سمیرالطالبین فی رسم و ضبط الکتاب المبین، تحقیق: اشرف محمدفؤاد طلعت، اسماعیلیه مصر، مکتبة الامام البخاری، 1429 ق/ 2008 م.
طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1374 ش.
طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آى القرآن، به کوشش: محمود شاکر، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1421 ق/2001 م.
همو، تاریخ الطبرى (الامم و الملوک)،تحقیق: نخبة من العلماء، بیروت، مؤسسة الاعلمى، بی تا.
عاملى، سیدجعفر مرتضى، حقائق هامّة حول القرآن الکریم، قم، مؤسسة النشرالاسلامى، چاپ اول، بی تا.
علوم القرآن عندالمفسرین، مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، 1416 ق.
عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر، به کوشش: هاشم رسولى محلاتى، تهران، المکتبة العلمىّ الاسلامیة، بی‌تا.
فک، یوهان، العربیة، دراسة فى اللغة و اللهجات و الاسالیب، ترجمه: عبدالحلیم نجّار 1951 م.
فیض کاشانى، محمد بن مرتضى، الصّافى فى تفسیر القرآن، به کوشش: ابوالحسن شعرانى، تهران، کتابفروشى اسلامیة، 1362 ش.
همو، المحجة البیضاء فى تهذیب الاحیاء، به کوشش: على اکبرغفارى، بی‌جا، انتشارات اسلامى، چاپ دوم، بی تا.
حمد، غانم قدّورى، رسم الخط مصحف، ترجمه: یعقوب جعفرى، بی‌جا، اسوه، 1376 ش.
قرطبى، محمد بن احمد، التذکار فى افضل الاذکار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408 ق/1988 م.
کرمانی، محمد بن ابینصر، شواذ القراءات (و اختلاف المصاحف)، تحقیق: شمران العجلی، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1422ق/2001م.
کلینى، محمد بن یعقوب، الکافى، بهکوشش: علىاکبر غفارى، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1391 ق.
لسانی فشارکى، محمد على، «ختم قرآن»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج15، تهران، 1390ش.
همو و مهدى غفّارى، آموزش زبان قرآن(ویراست سوم)، قم، دفتر انتشارات زینی،1390 ش.
همو و حسین مرادى زنجانى، روش تحقیق موضوعى در قرآن کریم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1391ش.
متقى هندى، على بن حسام، کنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، به کوشش: صفوة السقا و بکرحیانى، بیروت، مؤسسة الرساله، 1399 ق/1979 م.
محاسبی، حارث بن اسد، فهم القرآن و معانیه، تحقیق: حسین القوتلی، بیروت، دارالکندی -دارالفکر، 1398 ق.
مدرّسى طباطبایى، سید حسین،«بررسی ستیزههای دیرین درباره تحریف قرآن»، ترجمه: محمد کاظم رحمتی، هفت آسمان، 1380ش، ش11.
مسلم بن حجّاج، صحیح، بیروت، دارالجیل، دارالأفاق الجدیدة، بی تا.
مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقى عربى با زبانهاى سامى و ایرانى، بنیاد فرهنگ ایران، 1375 ش.
مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر الکتاب، 1395 ق.
معارف، مجید، درآمدى بر تاریخ قرآن، تهران، نبأ، 1383 ش.
معرفت، محمدهادى، علوم قرآنى، قم، مؤسسه فرهنگى انتشارات التمهید، 1378ش.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر، تحقیق: عبدالله محمود شحاتة، دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
مقدمة المبانى فى نظمالمبانى ومقدمة ابنعطیه(مقدمتان فى علوم القرآن)، به: کوشش آرتور جفرى، مصر، مکتبة الخانجى، 1954م.
موسوی دارابی، سیّدعلی، نصوصٌ فی علوم القرآن، به‌اشراف: محمد واعظ زاده خراسانی، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1385ش.
موسوی عاملی، سیدعبدالحسین(شرفالدین)، اجوبة مسائل جارالله، بی‌جا، 1373ش.
مهدوى راد، محمد على، آفاق تفسیر: مقالات و مقولاتى در تفسیر پژوهى، تهران، نشر هستىنما، 1382 ش.
ناصحیان، علی اصغر، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت(ع)، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1389ش.
نسائى، احمد بن شعیب، سنن، بیروت، دارالفکر، 1348 ق/1930 م.
نولدکه، تئودر، «نقد و بررسى روایات جمع قرآن»، بازنگارى فریدریش شوالى، ترجمه: مرتضى کریمىنیا، علوم حدیث، 1384ش، ش35-36.
نهاوندى، محمد، نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن و تبیین الفرقان، تهران، مطبعة علمى، بی تا.
نیسابوری، حسن بن محمد، غرائب القرآن و رغایب الفرقان، بیروت، دارالکتب العلمیّة، 1416 ق.
واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، بیروت، دارالکتب العلمیة،1400ق/1980م.
واقدى، محمد بن عمر، مغازى، ترجمه: محمود مهدوى دامغانى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى 1361ش.
همو، الردة مع نبذة من فتوح العراق و ذکر المثنى بن حارثة الشیبانی، تحقیق: یحیى الجبوری، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1410 ق/ 1990 م.
هیثمى، على بن ابى بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتاب العربى، 1402 ق.
یعقوبی، احمد، تاریخ الیعقوبی، به کوشش: خلیل المنصور، دار الزهراء، قم، 1387ش/1429 ق.
Burton, John, The collection of the Quran, cambridge university press, 1977.
)